جمع آوری سرمایه‌هایی‌ که در هوا محو می‌شوند

کشورهای صنعتی دنیا مانند آمریکا، کانادا، استرالیا، ژاپن، فرانسه و اتریش روی طرح جمع‌آوری بخارات بنزین کار کرده‌اند. اما ساختار بنزین در کشور ما با آن کشورها که اغلب سرمایه‌ای هستند، متفاوت است. در کشور ما این بخش دولتی است که تولید و توزیع بنزین را به عهده دارد. این طرح برای اولین بار در کشور ما اجرا شده است. کشورهای توسعه‌یافته هم‌اکنون به دنبال این هستند که در کشورهای جهان سوم و عربی این طرح را شروع کنند، اما وسعت کار در کشور ما بیشتر است و ما در این زمینه جلوتریم. اینها صحبت‌هایی است که مهندس فریدون جلیلیان به عنوان مجری این طرح دارد.

به گفته وی، اواخر سال 85 بود که این طرح مورد توجه و پذیرش معاون رئیس‌جمهور و دیگر وزرا قرار گرفت. نقطه قوت طرح این بود که هم دوستدار محیط زیست است و هم برگشت اقتصادی دارد: «این طرح اتفاق جدیدی است که در سطح دنیا روی داده است. این بحث در کشور ما به عنوان یک بحث صنعتی پیگیری شده و خوشحالم بگویم که کشور ایران به عنوان یکی از کشورهای پیشرو در این امر است. ما یک فاز مطالعاتی را پشت سر گذاشتیم و پس از آن متناسب با اجرای بخش‌های مختلف طرح، نقشه‌های مهندسی ارائه شد. سی‌دی‌های آموزشی، بروشورها و... تنظیم شد. مناطق را گروه‌بندی کردیم که با اولویت شهرهای بزرگ کار را شروع کنیم.

سابقه تبخیر مواد آلی در صنعت نفت‌

از سال‌ها پیش مرسوم بوده که به جایگاه‌داران یک مبلغ ریالی معادل 45 لیتر در 10 هزار لیتر به عنوان حق تبخیر داده می‌شد. برای این کار مستنداتی وجود ندارد، ولی بررسی‌ها نشان می‌دهد همه این 45 لیتر در 10 هزار لیتر تبخیر نمی‌شود. در حال حاضر پژوهشگاه صنعت نفت، تحقیقاتی را در این زمینه انجام می‌دهد.

هم‌اکنون محاسبات نشان می‌دهد اگر 3 لیتر بنزین تولید ایران (با RVP بین 8 تا 10 psi)  در یک محفظه هزار لیتری هوا قرار گیرد، هر 3 لیتر آن تبخیر و فضای این مخزن حاوی بخار اشباع می‌شود. اگر n مولکول در یک زمان مشخصی از فاز مایع جدا شود و به فاز بخار برود، همان n  مولکول می‌تواند از بخار به مایع تبدیل شود؛ بنابراین محاسبات به اینجا رسیده که اگر بتوان فرآیند متداولی را که در جهان برای بازیافت بخار بنزین وجود دارد انجام داد، از هر 1000 لیتر بخار اشباع، 5/1 لیتر مایع به دست می‌آید. البته فناوری به این سمت می‌رود که تلفات را تا حد امکان به حداقل برساند.

بخار بنزین از کجا وارد محیط زیست می‌شود؟

این طرح ابتدا با اهداف زیست محیطی اجرا شد، بنابراین پیش از هر چیز آن را یک طرح دوستدار محیط زیست نامیده‌اند. باید به این پرسش پاسخ داد که بخارهای بنزین از چه طریقی و از کجا وارد محیط‌زیست می‌شوند؟ برای پاسخ به این پرسش لازم است یک قانون فیزیکی به نام بالانس حجمی را یادآوری کنیم. پدیده بالانس حجمی می‌گوید اگر a لیتر گاز از مخزن خارج شود، باید a  لیتر سیال دیگر وارد آن شود، وگرنه مخزن مچاله می‌شود. عکس این قضیه هم درست است. اگر a لیتر مایع وارد یک مخزن شود، بایدa  لیتر گاز خارج شود. این اساس کار طرح کهاب است. در نقاط مختلفی از فرآیند تحویل، نگهداری، بارگیری، انتقال و تخلیه بنزین در مخازن زیرزمینی تولید بخار وجود دارد.

1- وقتی بنزین وارد مخزن می‌شود، در حقیقت با شارژ بنزین در مخزن باید اجازه داد که گاز خارج شود. اینجا یک محل از دست رفتن هیدروکربور است.

2- هنگام بارگیری در نفتکش باید اجازه داد هوای داخل نفتکش خارج شود.

3- هنگام انتقال نفتکش از انبار به جایگاه هم تلفات مختصری وجود دارد که آن را صفر در نظر می‌گیرند.

4- هنگام ورود بنزین به مخزن زیرزمینی جایی است که طبق بالانس حجمی، بخار داخل مخزن به هوا فرستاده می‌شود. اتفاقی که هم اکنون در حال روی دادن است. این مورد، نقطه اعتراض محیط زیست به ما بود که با ورود بنزین به مخازن زیر زمینی، بخار بنزین به هوا متصاعد می‌شود و در تنفس افراد اختلال ایجاد می‌کند.

مهندس جلیلیان این مورد را نقطه آغاز طرح کهاب می‌داند و می‌گوید: این مرحله با عنوان 1 stage  معروف است که در آن تمهیداتی را برای جلوگیری از خروج بخار بنزین هنگام ورود بنزین به مخازن زیرزمینی قائل شده‌اند. فرض کنید روزانه 60 میلیون لیتر در کشور مصرف بنزین داشته باشیم. این مقدار باید یک بار در انبار بارگیری شود، یک بار در مخزن زیرزمینی و یک بار هم موقع ورود به باک خودرو؛ بنابراین برای 60 میلیون لیتر بنزین، 3 برابر این مقدار، بخار بنزین وارد هوا می‌شود. به عبارت دیگر، چیزی حدود 200 میلیون لیتر بخار در یک روز به هوا می‌رود که اگر معادل مایع آن را حساب کنیم چیزی حدود 300 هزار لیتر در روز می‌شود. این نشان می‌دهد روزانه 300 میلیون لیتر بنزین در روز به هدر می‌رود که نه اقتصادی است و نه زیست محیطی. با یک محاسبه سرانگشتی می‌بینیم که این رقم در طول یک سال به چیزی حدود 110 میلیون لیتر می‌رسد که با احتساب قیمت F.O.B خلیج فارس معادل لیتری 600 تومان، تقریبا معادل 60 میلیارد تومان در سال تلفات داریم. یعنی اگر جلوی این تبخیر را بگیریم، در طول یک سال 60 میلیارد تومان صرفه جویی اقتصادی خواهیم داشت.

مکانیسم طرح جمع‌آوری بخارات چگونه است؟

مکانیسم طرح جمع‌آوری بخارات بسیار ساده است. تمام نقشه‌های لازم و کارهایی که باید انجام شود هم در کمیته اجرا طراحی و تنظیم شده است. روند کار به این ترتیب است که در هر جایگاه لوله‌کشی‌های خاصی انجام می‌شود و یکی دو قطعه همراه نوعی کوپلر نصب می‌شود که باعث می‌شوند بخارات به جای ورود به اتمسفر، داخل نفتکش هدایت شوند.

برای اجرای این کار، محاسبه شده چیزی حدود 100 میلیارد تومان باید هزینه شود که جایگاه‌ها، نفتکش‌ها و انبارها به این سیستم تجهیز شوند. این طرح تقریبا سالی 60 میلیارد تومان صرفه اقتصادی دربردارد. یعنی با 2 سال استفاده از این طرح و با احتساب 30 سال عمر مفید برای دستگاه‌ها، 28 سال از دستگاه بهره و سود اقتصادی در بر خواهد داشت. از طرف دیگر، صدمه‌های زیست‌محیطی بخارات مواد آلی (VOC) در طول یک سال چیزی بالغ بر 200 میلیارد تومان است که شامل از بین بردن لایه اوزون، تخریب فضای سبز، تخریب اماکن، تولید باران‌های اسیدی و مه دود است که با اجرای طرح این آسیب‌ها به حداقل ممکن می‌رسد.

مرحله‌ای دیگری نیز با عنوان 2 stage  در این طرح وجود دارد که باید در مواجهه با آن با تمانینه پیش رفت. در دنیا مرسوم است که اجازه نمی‌دهند بخارات بنزین از باک خودرو خارج شود. اگر این بخارها جمع شود، سالانه چیزی حدود 17 تا 20 میلیارد تومان صرفه جویی در پی دارد؛ اما این بخش از طرح در دنیا طرفداری ندارد، چون تجهیزات بسیار گرانقیمت و هزینه‌بری را نیاز دارد. در عین حال این امکان هم وجود دارد که به جای مکش بخار آب، از سطح بنزین هم برداشته شود. چون 2 stage  نازل‌های خاص خودش را دارد و استفاده از آنها کمی پیچیده است. در کشور انگلستان 2 stage ، شش دهم درصد اجرا شده ولی  1 stage تا 60 درصد هم مورد استفاده قرار گرفته است.

هما کبیری‌