آیا نسل‌های آینده‌ ما را سرزنش خواهند کرد؟

کنفرانس محیط زیست و توسعه سازمان ملل در سال 1992 در ریودوژانیرو در کشور برزیل برگزار شد، حاصل این کنفرانس جهانی یک دستورالعمل جامع در رابطه با محیط زیست، در هیات دستور کار 21 است. یکی از فصول  این دستور کار جامع به مدیریت اکوسیستم‌های شکننده و توسعه پایدار کوهستان اختصاص دارد. در این فصل کوهستان‌ها در ردیف اکوسیستم‌های آسیب‌پذیر و حساس و در عین حال ارزشمند و پرفایده طبقه‌بندی شده‌اند. 10 سال پس از ریودوژانیرو در سال 2002 اجلاس جهانی توسعه پایدار در ژوهانسبورگ آفریقای جنوبی و با حضور سران کشورها و نمایندگان تشکل‌های غیردولتی بسیاری از ملل، تشکیل شد. این اجلاس دستیابی به توسعه پایدار را در دستور کار خود قرار داده بود و منجر به شکل‌گیری ساختار جدیدی به نام «مشارکت بین‌المللی برای توسعه پایدار نواحی کوهستانی» شد. هدف از تشکیل این ساختار اتحاد بین دولت‌ها و آژانس‌های سازمان ملل و سازمان‌های غیردولتی است که شامل تلاش برای برطرف کردن فقر و تنگدستی ساکنان در نواحی کوهستانی و امنیت غذایی جوامع کوه‌نشین، حمایت از اکوسیستم‌های شکننده کوهستانی جهان و حفاظت از آب شیرین، فون و فلور و تنوع زیستی کوه‌هاست. و به درستی جمهوری اسلامی ایران و انجمن حفظ محیط کوهستان به عضویت این مجموعه بین‌المللی درآمده‌اند.

هم‌اکنون یکی از عوامل تخریب محیط زیست کوهستان حضور طبیعت‌گردان در این محیط است. طبیعت‌گردی یاEcotourism  فعالیتی است که براساس مصوبه 1996 اتحادیه جهانی حفاظتWorld Conservation Union  چنین تعریف گردیده است: سفری مسوولانه از نظر محیط زیستی که به منظور لذت بردن از مناطق نسبتا بکر طبیعی (و هرگونه ویژگی فرهنگی موجود در منطقه از گذشته و حال) ترتیب داده می‌شود و باعث ترویج حفظ محیط زیست می‌گردد. در طول این سفر، گردشگران حداقل تاثیرات منفی را بر منابع طبیعی می‌گذارند و مردم بومی در سود حاصل از فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی شریک می‌شوند.

متاسفانه انجام فعالیت‌های طبیعت‌گردی در کشور با تعریف به عمل آمده در اتحادیه جهانی حفاظت فاصله بسیار دارد و این موضوع جمعیت‌های دوستداران محیط‌زیست را نگران کرده است، چرا که متاسفانه در قالب این فعالیت‌ها هیچگونه طرح مدیریتی برای استفاده مطلوب از پتانسیل‌ها و جاذبه‌های طبیعی کشور تدوین و تصویب نگردیده است. در حال حاضر برای تورهای طبیعت که تعداد آنها به مرور زمان و با استقبال مردم افزایش می‌یابد، نظام جامع مدیریتی اعمال نمی‌شود و حتی استاندارد و معیاری برای بهره‌وری و استفاده از این‌گونه جاذبه‌های بی‌بدیل وجود ندارد و حتی بیشتر جاذبه‌ها در محیط‌های طبیعی فاقد حریم مشخصی‌ هستند.

متولیان اجرای تورهای طبیعت در سال‌های اخیر، مناطق طبیعی و بسیاری از مناطق کوهستانی را هدف قرار داده‌اند. گروه‌هایی که غالبا با اصول و معیارهای اخلاقی چگونگی بهره‌مندی از مواهب الهی طبیعت آشنا نیستند و به همین علت سعی دارند تا در حداقل زمان ممکن حداکثر بهره‌کشی را از آن داشته باشند.

بیشتر جاذبه‌های طبیعی در کنار رودخانه‌ها، دریا و مناطق کوهستانی قرار دارند. این مناطق توسط افرادی که با حساسیت‌های محیط زیست و معادلات آن ناآشنا هستند تخریب می‌شوند. این یک واقعیت تلخ است که هم‌اکنون در طبیعت بیشتر شاهد حضور افراد علاقه‌مند اما ناآگاه به مسائل محیط زیست هستیم. این طیف از مردم تاکنون چگونگی برخورد با طبیعت را آموزش ندیده‌اند و طبیعت را فضایی برای تخلیه تمام محدودیت‌های محیط شهری می‌دانند. اهمیت امر آموزش در فعالیت‌های طبیعت‌گردی بر هیچ‌کس پوشیده نیست، مقوله آموزش، در حال حاضر حلقه مفقوده‌ای‌ است که متولیان گردشگری کشور، کمتر توجهی به آن داشته‌اند و دلیل این ادعا رفتار نامهربانانه غالب گردشگرانی است که در مناطق طبیعی حضور می‌یابند و این مناطق را با هجوم غافلانه خود تخریب می‌نمایند. اصول آموزش درباره برخورد با طبیعت برای سنین مختلف و طبقات متنوع اجتماعی از پایین‌ترین سنین تا افراد مسن‌تر تدوین نشده است و این موضوع باید در اولویت سیاست‌های متولیان گردشگری و مسوولان سازمان حفاظت محیط زیست قرار گیرد. بدیهی است، افزایش سفر به طبیعت بدون انجام برنامه‌های آموزشی مناسب به تخریب بیشتر محیط زیست منجر می‌شود. استفاده از ظروف یک بار مصرف، آزادی در ورود به هرجا و ایجاد آلودگی‌های صوتی از جمله موارد شاخصی است که محیط کوهستان را تهدید می‌نماید. روزانه مقادیر زیادی زباله در کوهستان‌های کشور ریخته می‌شود. کیسه‌های پلاستیکی حجم زیادی از زباله رهاشده در طبیعت را به خود اختصاص داده است. این مواد در طبیعت به سختی تحت عوامل فیزیکی و شیمیایی طبیعی تجزیه می‌شوند، ارزان بودن و در دسترس بودن آنها موجب شده تا در سطح وسیعی از آنها  برای مصارف گوناگون استفاده گردد. متاسفانه وجود این مواد در کوهستان یکی از شدیدترین مخاطرات زیست‌محیطی را در محیط‌های کوهستان ایجاد نموده است. بسیاری از کشور‌ها سعی دارند تا مصرف این مواد را محدود نمایند.

از طرفی هر جایی که تجمع حضور مردم براساس یک جریان غیرعلمی و تنها براساس یک حرکت کنترل‌نشده و سنتی در مناطق مختلف و جاذبه‌های مناطق طبیعی و زیبای کشور بیشتر باشد، افراد غیرمتخصص بیشتر برای کسب سود و درآمد و بدون نکات زیست‌محیطی به حوزه طبیعت‌گردی وارد می‌شوند و در کمترین زمان می‌خواهند بیشترین استفاده را داشته باشند. مسوولان محلی با یک سلسله اقدامات عمرانی سطحی‌نگر به ایجاد امکانات در آن منطقه فکر می‌کنند؛ اقداماتی که غالبا بدون در نظر گرفتن ملاحظات زیست‌محیطی صورت می‌گیرد. این موضوع موجب شده است تا توسعه مناطق صرفا با یک سری اقدامات منفعلانه مواجه گردد و بی‌شک ادامه این روند، سرعت تخریب مناطق را از ساخت‌وسازهای بی‌برنامه و کنترل‌نشده افزایش خواهد داد؛ حرکتی که پایان و عاقبت خوبی را برای طبیعت رقم نخواهد زد.

موافقتنامه بین‌المللی کاتماندوی نپال در سال 2002 میلادی درباره حفاظت از محیط زیست از جنبه‌های گردشگری و تورهای طبیعت صورت گرفته است. در این موافقتنامه، برخی از استاندارد‌های لازم در جهت حفاظت از محیط زیست تدوین شد. پس از آن، کشورهای حاضر در این نشست، تلاش کردند تا استانداردها را تا حد امکان رعایت کنند، ولی علی‌رغم تمایل مسوولان ذیربط و تشکل‌های مردمی نظیر موسسه حفظ محیط زیست کوهستان که فعالیت خود را در زمینه کوه‌ها از سال 1372 شروع کرده است، برای تحقق اهداف موافقتنامه، اقدامات جامعی صورت نگرفته و نظارت مناسبی نیز بر این موضوع اعمال نگردیده است.

اگر با تمرکز بیشتر به کوهستان‌ها توجه کنیم و زمانی که با معیارهای علمی به مقایسه مناطق کوهستانی و دشت‌ها بپردازیم ویژگی‌های با اهمیت و منحصربه‌فرد کوهستان بیشتر روشن می‌شود. کافیست در یک مسیر مشخص و هدفمند از دشت‌های خشک به طرف کوه‌ها حرکت کنیم. در این حالت است که تفاوت‌ها به صورت ناگهانی و کاملا مشخص خود را نمایان می‌سازد. تغییر در فشار هوا، دما و رطوبت، تفاوت پوشش گیاهی، رنگ‌ها و سرسبزی، تغییر در ارتفاع و ناهمواری‌ها که جملگی نشان‌دهنده هویت خاص کوه‌هاست. از دیگر مزیت کوه‌ها آب فراوان و هوای پاک است که می‌توان از آنها نام برد. به دلیل شکل فیزیکی و اکولوژی خاص، کوه‌ها مناطق بسیار آسیب‌پذیری هستند. شیب و شرایط متغیر آب و هوایی و تغییرات در ارتفاع باعث می‌شود که کوچک‌ترین دخالت در این محیط‌ها منجر به تخریب شدید شود، قرار گرفتن کوهستان‌های کشورمان در منطقه خشک جهان مزید بر علت شده و به حساسیت و آسیب‌پذیری کوه‌ها افزوده است. اگرچه ریختن زباله و ایجاد آلودگی تصویری از عوامل تاثیرگذار بر محیط کوهستان به شمار می‌رود، اما مهم‌ترین عوامل آسیب به کوه‌ها به این محدود نمی‌شود. در حال حاضر عوامل خطرناک آسیب‌رسان به کوه‌ها متعدد هستند. چرای بی‌رویه دام‌ها در مناطق کوهستانی انجام می‌شود. دام‌ها در ماه‌های محدودی از سال می‌توانند در کوه‌ها و کوه پایه‌ها به چرا بپردازند که با توجه به تعداد بسیار بیشتر جمعیت دام نسبت به مناطق چراگاهی هر ساله شاهد از بین رفتن تعداد بسیاری از گونه‌های گیاهی کمیاب هستیم. ریشه گیاهان کوهی باعث تقویت خاک و ایجاد مواد معدنی می‌شود و از بین رفتن گیاهان، فرسایش خاک را به همراه دارد. در نتیجه تخریب پوشش سبز کوهستان به وجود می‌آید که متاسفانه نظارتی از سوی نهاد‌های مسوول بر این روند صورت نمی‌گیرد.

همچنین انجام عملیات احداث جاده‌های غیرضروری و تخریب‌کننده در کوه‌ها یکی دیگر از راه‌هایی است که به پوشش گیاهی، جمعیت جانوری و احساس زیبایی‌شناختی کوه‌ها آسیب‌های غیرقابل جبران می‌زند. در بسیاری از موارد انجام این اقدامات اگر چه دسترسی را راحت می‌کند، ولی از طرفی بهانه حضور در منطقه را که در واقع زیبایی‌های بی بدیل منطقه است دستخوش تغییر و تخریب قرار می‌دهد. برای مثال از دیر باز دماوند سمبل ایران زمین بوده است. متاسفانه جاده‌کشی‌های غیرکارشناسانه و غیر ضروری اثرات منفی شدیدی بر قلب این اثر ملی طبیعی وارد کرده است. این در حالی است که باید با حفظ محیط‌زیست کوهستان که سرمایه‌های ملی محسوب می‌شوند مسیر توسعه پایدار و تعالی اقتصادی را طی نمود و تجربه نشان داده است که رفتارهای صورت گرفته غالبا به مثابه ضربات تیشه ایست که به ریشه مناطق وارد می‌آید.

گروه‌های بهره‌بردار آسیب‌زنندگان به کوه‌ها تلقی می‌شوند. این موضوع یک پیش‌بینی غیرمنصفانه نیست متاسفانه برخی گروه‌های بهره‌بردار و صاحبان بنگاه‌های اقتصادی این حوزه بدون توجه به قوانین، با دست درازی به طبیعت، تخریب‌هایی در کوهستان به وجود می‌آورند که حاصلش تخریب مراتع و جنگل‌ها، گرم شدن هوا، فرسایش خاک، جاری شدن سیل و کم شدن حاصلخیزی خاک است. به این مورد باید تصمیم‌گیری برخی از مدیران بخش دولتی را اضافه کرد. گروهی که بعضا علی‌رغم نیات پاک و مقدس خدمتگذاری به مردم شریف منطقه، با هدایت سرمایه‌های ملی و اجرای طرح‌های عمرانی غیر اصولی باعث توسعه ناموزون و مخرب مناطق می‌شوند. این اقدامات قطعا در سایه نگاه نظارتی برخی از سازمان‌های مسوول روی می‌دهد. ممکن است بناهایی در محیط‌های کوهستانی ساخته شوند که کم‌ترین همبستگی و هماهنگی را با چهره طبیعت منطقه دارند. حال آن‌که محیط کوهستان می‌طلبد تا معماری متناسبی را اختیار کرده و منطبق بر رنگ‌ها و بافت طبیعی نسبت به طراحی و احداث بنا‌ها و تاسیسات اقدام کرد.

بنابر این با توجه به موضوعات مختلفی که در رابطه با محیط زیست کوهستان، این اکوسیستم‌های با اهمیت به‌صورتی مختصر و فشرده مطرح شد می‌توان اولویت‌های اجرایی و مدیریتی را به شکل زیر طبقه‌بندی کرد. این اولویت‌ها باید در سیاست‌ها و راهبردهای کلان استان‌ها مدنظر مسوولان ارشد منطقه قرار گرفته و کلیه امور توسعه مناطق با تدابیر مدیریتی و بر اساس چارچوب‌های توسعه هوشمندانه، معقولانه، منصفانه و عادلانه صورت پذیرد.

بنابراین اولویت‌ها در رابطه با موضوع مدیریت زیست‌محیطی کوهستان شامل مواردی نظیر، شناسایی مناطق گردشگری، تدوین طرح‌های جامع مدیریتی کنترل شده بر پایه اقتصاد محیط‌زیست و از زاویه اکولوژی اقتصادی، اطلاع‌رسانی مناسب، اعمال برنامه‌های نظارتی، تدوین برنامه‌های آموزشی متناسب، اجرای طرح‌های مدیریت مواد زاید در کوهستان با مشارکت مردم، انجام مطالعات ارزیابی زیست محیطی برای طرح‌های توسعه بهره‌برداری از مناطق، محدود کردن دسترسی‌ها به مناطق کوهستانی در برخی از مناطق، سامان‌دهی مسیرهای عبور و مرور، جلوگیری از چرای بی‌رویه دام به منظور جلوگیری از تخریب پوشش گیاهی و خاک، تبیین اهمیت حفاظت از پوشش گیاهی کوهستان، احیای پوشش گیاهی با بهره‌گیری از مشارکت گردشگران و کوهپیمایان، آموزش و اطلاع‌رسانی به ساکنین و بهره‌برداران در همه ابعاد زیست‌محیطی است. مسیر روشن و مشخصی که رشد و توسعه مناطق را تضمین کرده و یک تعادل واقعی و پایدار را محقق خواهد ساخت. حرکت در مسیر توصیف شده قضاوت نسل‌های آینده را در برابر فعالیت‌های امروز قضاوتی همراه با تحسین خواهد ساخت و بی‌شک فاصله گرفتن از این مسیر نکوهش و نفرین آیندگان را به دنبال خواهد آورد.

محمد علیزاده‌