پاسداران سلامت‌

بر اساس آمارهای اعلا‌م شده از سوی وزارت بهداشت، بین سال 1351 تا 1356 ه.ش 38 درصد جمعیت روستایی ایران دچار سو تغذیه بودند. در تهران یک پزشک برای هر 974 نفر، یک دندانپزشک برای هر 5626 نفر و یک پرستار برای هر 1820 نفر وجود داشت.

در همین حال در آذربایجان شرقی یک پزشک برای 5589 نفر، یک دندانپزشک برای 66156 نفر و یک پرستار برای 12712 نفر وجود داشت. در کردستان یک پزشک برای هر 6177 نفر، یک دندانپزشک برای هر 57291 نفر و یک پرستار برای هر 46552 نفر وجود داشت.

وقتی انقلاب اسلامی به پیروزی رسید در کشور تنها 12 تا 14 هزار پزشک وجود داشت. حمایت همه جانبه دولت و مجلس از توزیع عادلانه سلامت در جامعه موجب راه‌اندازی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی شد تا مردم همه نقاط کشور بتوانند براحتی از مراقبت‌های بهداشتی اولیه برخوردار شوند.

تغییر نگرش جهانی

در آغاز دهه 1970، رویکرد مراقبت‌های اولیه بهداشت به جامعه جهانی بهداشت عرضه شد. این تغییرات در نظام مراقبت‌های اوّلیه بهداشتی، وسیله‌ای برای اصلاح بخش سلامت شد.

 تغییر نگرش درمانی به مراقبت‌های پیشگیری، تغییر مراقبت بیمارستانی به مراقبت در جامعه، تغییر نگرش از بهداشت فردی به بهداشت عمومی، تغییر رفتار از بهداشت شهری به سلامت روستا برخی از مهم‌ترین این تغییرات بودند.

مراقبت‌های اولیه سلامت، وظیفه و مسوولیت مردم را در تامین سلامت خود آنان مورد تاکید قرار داد و بر این نکته تاکید کرد که باید خدمات را تا آنجا که میسر است به جایی که مردم کار یا زندگی می‌کنند، نزدیک کرد.

مراقبت‌های بهداشتی اولیه مراقبت‌های اصلی در زمینه بهداشت است که باید برای همه افراد و خانواده‌های جامعه قابل دسترس باشد. این خدمات بخش اساسی نظام بهداشتی و توسعه اقتصادی اجتماعی کشور است. مراقبت‌های بهداشتی اولیه اولین سطح تماس فرد،‌ خانواده و جامعه با نظام بهداشتی کشور است.

هدف از ارائه این مراقبت‌ها حفظ، نگهداری وارتقای سطح سلامت افراد جامعه است و بر این نکته تاکید می‌شود که خدمات بهداشتی باید طیف کامل خدمات پیشگیری، درمانی و بازتوانی را پوشش دهد.

شبکه‌های بهداشتی - درمانی‌

با پیروزی انقلا‌ب اسلا‌می‌ و تغییر در ارزش‌های موجود جامعه، سلامت به عنوان یک حق در قانون اساسی شناخته شد. اصول متعددی در قانون اساسی از جمله اصل 29 و بندهای 3، 4، 12 و 13 از اصل 3 قانون اساسی  بر این مساله تاکید دارند.

در کشور ما پس از انقلاب اسلامی، نظام عرضه خدمات بهداشت و درمان با استفاده از تجربه‌های کشور در سال‌های پیش از انقلاب (نحوه توسعه خدمات پزشکی و بهداشتی در آذربایجان غربی و شمیرانات تهران) و آنچه بتدریج در باره تفکر مراقبت‌های اولیه بهداشتی انتشار می‌یافت، طراحی شد و در عمل به دستاورد‌های مهم دست یافت.

شروع استقرار کامل شبکه‌های بهداشتی  درمانی در سال 1364 آغاز شد. در طراحی این شبکه، به 3‌‌اصل مهم دسترسی پرداخته شد و در دسترس بودن خدمات از 3 جنبه مورد بررسی قرار گرفت. دسترسی فیزیکی اماکن بهداشتی و قرار گرفتن آن در راه‌های اصلی، به طوری که اهالی روستا حداکثر یک ساعت تا اولین مرکز بهداشتی فاصله داشتند.

دسترسی فرهنگی به‌گونه‌ای که طبق فرهنگ ایرانیان رفتار شد و به طور مثال برای مراقبت از خانم‌های باردار و اجرای طرح تنظیم خانواده از خانم‌ها و در امر بهداشت محیط، از آقایان استفاده شد تا خدمات ارائه شده از نظر فرهنگی نیز قابل استفاده باشد و دسترسی اقتصادی به این معنا که خدمات رایگان یا با کمترین هزینه انجام می‌شد تا کلیه اقشار جامعه مشکلی برای پرداخت هزینه‌ها نداشته باشند.

خانه بهداشت

اولین واحد ارائه خدمات در شبکه‌های بهداشتی درمانی که در روستا قرار دارد،  خانه بهداشت است. خانه بهداشت غالبا چند روستای دیگر (روستاهای قمر) را نیز  پوشش می‌دهد. میانگین جمعیت تحت پوشش هر خانه بهداشت 1500 نفر است. بهورزان زن و مرد کارکنان خانه بهداشت را تشکیل می‌دهند.

به دلایل فرهنگی و برای ارائه خدمت توسط نیروهای همگن، در هر خانه بهداشت یک بهورز زن و یک بهورز مرد وجود دارد که بهورز زن عمدتا مسوول کارهایی است که در خانه بهداشت جریان دارد. (پذیرش مراجعان ، مراقبت از افراد تحت پوشش، واکسیناسیون، ثبت داده ها، درمان‌های اولیه و دادن دارو و...) و بهورز مرد به طور عمده مسوولیت فعالیت‌هایی را که خارج از خانه بهداشت ضروری است، به عهده دارد (پیگیری بیماران مبتلا به بیماری‌های واگیردار، بیماریابی، بهداشت محیط، واکسیناسیون و انجام مراقبت‌ها در روستاهای اقماری و...) البته این تفکیک وظایف به هیچ وجه مانع آن نیست که بهورز زن مثلا بازدید از منازل مردم را یکی از وظایف اساسی خود بداند یا بهورز مرد در خانه بهداشت،  مراجعان را بپذیرد و از آنان مراقبت کند.

بهورزان باید حتما بومی باشند. بهتر است که بهورز از همان روستای محل استقرار خانه بهداشت انتخاب شود، ولی اگر میسر نباشد از روستاهای تحت پوشش باشد.

بومی بودن بهورزان، ارتباط دائم آنان با مردم، مبانی ثبت دقیق اطلاعات بهداشتی و نظارت مستمر بر فعالیت خانه‌های بهداشت از عوامل عمده پوشش مطلوب خانه‌های بهداشت است.

بهورزان باید با داشتن حداقل 5 کلاس سواد، 3 دوره بلوک آموزشی به مدت 2998 ساعت آموزش نظری، عملی و کارآموزی را طی کرده و گواهینامه پایان آموزش بهورزی داشته باشند.

وظایفی دشوار

وظیفه اصلی خانه بهداشت، ارائه مراقبت‌های اولیه بهداشتی به جمعیت تحت پوشش است. در خانه‌بهداشت سرشماری سالانه از جمعیت تحت پوشش انجام می‌شود. خدمات بهداشت، خانواده، شامل ارائه و آموزش‌های لازم به مردم است.

واکسیناسیون، بیماریابی، اجرای موازین پیشگیری و پیگیری درمان مواردی که باید تحت مراقبت باشند مانند سل، جذام، مالاریا، کمک‌های اولیه و درمان‌های علامتی، بخصوص در مورد بیماری‌های خاص مانند عفونت‌های حاد تنفسی و بیماری‌های اسهالی از دیگر اقداماتی است که در خانه بهداشت صورت می‌گیرد.

خدمتگزاران گمنام‌

بر اساس شاخص‌های بهداشتی ایران و بر مبنای آمار و ارقام اعلا‌م شده از سوی سازمان ثبت احوال، آمار مرگ کودکان زیر یک سال از 129در 1000 تولد زنده پیش از انقلاب به 6/28 در 1000، مرگ کودکان زیر 5 سال نیز از 174در 1000تولد زنده پیش از انقلاب به 36 در 1000 کاهش یافته است.

میزان مرگ مادران ایرانی نیز از 245 در 100هزار تولد پیش از انقلاب به 5/35 تنزل یافته است؛ همچنین در حالی که ایران در سال‌های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی از رشد جمعیت 9/3 درصد برخوردار بود، هم اکنون رشد جمعیت به 2/1  رسیده و امید به زندگی در بدو تولد به ترتیب زن و مرد از 2/59 و 5/58 سال در سال 1363به 71و 68 سال افزایش یافته است.

بدون شک در حوزه بهداشت و درمان اگر بهورزان وجود نداشتند، امروزه این موفقیت‌ها قابل دسترسی نبود.افتخار و اعتبارجمهوری‌ اسلامی‌ در بهداشت‌ و درمان ‌به‌ وجود بهورزان‌ وابسته است‌.

در حقیقت‌ اگر از سیستم‌ بهداشتی‌ ایران در منطقه‌صحبت‌ می‌کنند و اگر برای‌ کشورهای‌منطقه‌ به‌ عنوان‌ الگو مطرح‌ هستیم‌ قطعا به‌ خاطر تلاش‌‌هایی است‌ که ‌خواهران‌ و برادران‌ بهورز درروستاهای‌ دور افتاده‌ انجام داده‌اند  و به‌ کسانی‌ که‌نیازمندان‌ واقعی‌ هستند طبق‌ یک‌چارچوب‌ و برنامه‌ مشخص‌ خدماتی‌ را ارائه‌ می‌کنند که‌ باعث‌ شده‌ مرگ‌‌‌و‌‌میرها و مشکلات‌ سلامت در کشور کاهش‌ پیداکند؛ موفقیتی که‌ شاید حتی‌ بسیاری‌ ازمتخصصان‌ و بزرگان‌ ما در بیمارستان‌ها نیز هیچ‌ وقت‌ نتوانند به آن دست پیدا کنند  به‌ جرات‌ می‌توان‌ گفت‌ موفقیت‌های‌ بهداشتی‌ مابه‌ برکت‌ تلاش‌ بهورزان‌ ‌است‌، اما معمولا نامی از این پاسداران سلامت در بین مسوولان برده نمی‌شود. اگر  هم اسم آنها برده می‌شود هرگز با حجم و تاثیرگذاری خدمات آنها مناسبتی ندارد.

همپای متخصصان‌

دکتر علیرضا مرندی، عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی با بیان این بهبود، شاخص‌های سلامت کشور را مرهون زحمات بهورزان می‌داند و یادآور می‌شود میلیون‌ها احیای نفوس توسط 30 هزار بهورز از طریق ترویج تغذیه با شیر مادر، واکسیناسیون و آموزش در زمینه بیماری‌های واگیر و غیر واگیر صورت گرفت.

وزیر اسبق بهداشت و درمان می‌افزاید: بررسی‌ها نشان داده کارایی بهورزان مثلا در کنترل دیابت تا 95‌درصد مشابه فوق تخصص غدد بوده است.

دکتر علیرضا زالی، رئیس دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی هم بهورزان را برخاسته از متن مردم برشمرده و می‌گوید: بهورزان در تمام عرصه‌ها از قطره آهن یاری تا بررسی مرگ و میر مادران، نوزادان و کودکان زیر 5 سال در ارتقای سلامت و افزایش نظام بهداشت روان موثر بوده‌اند.

وی با اشاره به چاپ 2 مقاله در زمینه عملکرد بهورزان می‌افزاید: ‌بر این اساس، نقش بهورزان در بیماریابی، ارجاع و پیگیری بیماری مزمن و خاموش پرفشاری خون بسیارموثر بوده است.

چشم به آینده‌

12 شهریور به عنوان روز بهورز نامگذاری شده است تا به همین مناسبت همه ساله از بهورزان  کشور تقدیر شدن،  به یاد آورده شود کاهش میزان مرگ و میر در روستا ها، جلوگیری از عوارض حاملگی‌های متعدد، واکسیناسیون کودکان، آموزش مادران و... حاصل زحمات بهورزان فداکار است، هرچند شبکه بهداشت و تلاش بهورزان زمینه را برای دسترسی به عدالت فراهم کرد، اما هنوز با عدالت فاصله زیادی وجود دارد.

در حالی‌که در نظام اسلامی باید عدالت در سلامت به مفهوم واقعی خود و در تمام ابعاد رعایت شود. طرح بیمه روستایی و پزشک خانواده یکی دیگر از اقدامات انجام شده برای کاهش نابرابری‌هاست.

بهورز رقیب پزشک خانواده  یا بیمه روستایی نیست بلکه فعالیت بهورزان، طرح‌های بیمه روستایی و پزشک خانواده در یک راستا و مکمل یکدیگر و همگی در تلاش برای ارتقای نظام سلامت کشور هستند.

علی اخوان بهبهانی‌