چلچراغی‌ در‌ شب ‌کوهستان‌

سوسن چلچراغ چه نوع گیاهی است؟

این نوع سوسن  از تیره لیلیاسه (Liliaceae) و گیاهی پیازی است که پیازها بدون پوشش و فلسی هستند. در سراسر دنیا سوسن  یکی از مهم‌ترین جنس‌های گیاهان زینتی بعد از رز، میخک و داوودی است.

همینطور سوسن‌ها از نظر باغبانی هم بسیار مهم هستند و ویژگی‌های مهمی از قبیل معطر بودن، دامنه رنگ‌های زیبا و مقاومت و سازگاری به شرایط محیطی دارند و معمولا به صورت تجاری و به شکل گل‌های بریده یا گلدانی در تجارت گل و گیاه ارزش دارند. در کاربرد‌های باغبانی از 100‌گونه  سوسن نام برده شده است.

سال 1992 تعداد سوسن‌ها 90 گونه اعلام شد. در چین 36 گونه  و در کشور کره 11 گونه سوسن بومی گزارش شده است. در قسمت‌های شرقی اروپا و غربی‌ترین قسمت‌های روسیه، اوکراین، بلاروس و کشورهای بالتیک هم سوسن‌های زیادی دیده شده است.

این گیاه بجز ایران در جای دیگری از دنیا هم دیده شده است؟

در ایران در منطقه داماش و کلچوله درفک شهرستان  رودبار و کلاردشت وجود دارد و همچنین طی تحقیقی که ما در ایستگاه  تحقیقات گل و گیاه لاهیجان انجام دادیم، موفق شدیم منطقه جدیدی را  از انتهای حوزه گیلان و ابتدای حوزه اردبیل که آب و هوا و پوشش گیاهی شبیه به داماش و کلاردشت دارد، در خانقاه اردبیل گزارش کنیم؛ البته در ناحیه قفقاز در لنکران جمهوری آذربایجان نیز این گل دیده شده است.

معمولا برای تکثیر این نوع گیاهان از چه روش‌هایی استفاده می‌شود؟

این گیاه را می‌توان از طریق بذر، فلس‌برداری، قلمه برگ، سوخک‌ها یا غده‌های هوایی و کشت بافت تکثیر کرد.

این گیاه را در شرایط آزمایشگاهی هم می‌توان کشت و کار کرد؟

 پیازهای این مناطق در ایستگاه تحقیقات گل و گیاهان زینتی لاهیجان وابسته به مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان گیلان نگهداری می‌شود و طی تحقیقات انجام شده، پیازهای نواحی داماش و اردبیل تکثیر شده و پس از چند سال در لاهیجان شروع به گلدهی کرده و به این شکل به شرایط لاهیجان خو گرفته و اهلی شده است.

از نظر زمان رشد و گلدهی این گیاه، صحبت‌های متفاوتی می‌شود. برخی می‌گویند می‌توان آن را در اردیبهشت دید، اما عده‌ای بر این باورند که بهترین زمان رویت آن در دل طبیعت، خرداد است و گاهی هم از تیرماه  به عنوان بهترین زمان برای سفر به سمت داماش و دیدن گل‌های سوسن چلچراغ نام برده می‌شود. نظر شما به عنوان یک محقق چیست؟

این گیاه در لاهیجان از اواخر اسفند و عموما اوایل فروردین شروع به سبز شدن می‌کند و از اواسط اردیبهشت گل‌ها شکوفا می‌شوند؛ بنابراین در لاهیجان حدود یک ماه زودتر از زیستگاه طبیعی یعنی داماش گل‌ها باز می‌شوند.

در نواحی درفک، کلاردشت و اردبیل گل‌ها حتی دیرتر از داماش باز می‌شوند که به نظر می‌رسد عامل اصلی، هوای خنک‌تر حاکم در این مناطق باشد.

به نظر می‌رسد تکثیر این گیاه کار طاقت‌فرسایی باشد. گفته می‌شود که حتی غیرممکن است. شما چه نظری دارید؟

این گیاه به روش‌های مختلف مانند بذر، فلس‌برداری و کشت بافت قابل ازدیاد است و تمام این روش‌ها در ایستگاه لاهیجان انجام شده و این حرف غلطی است که نمی‌توان آن را تکثیر کرد.

پس شما توانستید به نحوی این گیاه را در شرایطی خارج از محیط طبیعی خودش پرورش بدهید. ممکن است راجع به روشی که به کار بردید توضیح بدهید؟

طی فرآیندی که ما بررسی کردیم این گیاه برای تحقیقات شناسایی و در نهایت برای اهداف تجاری و تکثیر، پیشنهاد‌هایی ارائه شد، همچنین روش‌هایی برای نگهداری ذخایر توارثی و پتانسیل‌های گیاه در مورد ازدیاد آن، مطرح شد.

برای تکثیر گیاه شما دقیقا چه کردید؟

ما غده‌های این گیاه را اواسط فروردین ماه بعد از طی سرمای پاییز و زمستان از رویشگاه طبیعی آن در داماش رودبار به ایستگاه تحقیقات گل و گیاه لاهیجان منتقل کردیم. غده‌ها را ابتدا با آب شستشو داده و فلس‌های بیرونی آسیب دیده را حذف کردیم و در محلول‌های مختلف برای تکثیر گذاشتیم و پس از آن در بستر‌های کشت مختلف رشد دادیم.

فکر می‌کنید چه ویژگی خاصی باعث می‌شود که این گیاه فقط یک منطقه خاص را برای رشد و گسترش ترجیح بدهد؟

وقتی به شرایط زیستگاهی طبیعی این گیاه دقت می‌کنیم می‌بینیم که در منطقه‌ای سبز می‌شود که از نظر آب و هوایی زمستان‌های سردی دارد. اتفاقا همین سرماست که نیاز این گیاه را برآورده می‌کند. در مورد بسیاری از گیاهان هم سرمای زمستان لازمه گلدهی در بهار است، یعنی اگر این گیاهان  سرمای زمستانه را تحمل نکنند، هرگز به گل نمی‌روند. یکی از هدف‌های تحقیق ما هم اندازه‌گیری میزان نیاز سرمایی این گل بود.

به نظر می‌رسد این نوع گل‌ها نمی‌توانند مدت زمان زیادی را به عنوان گل شاخه بریده تحمل کنند. نظر شما چیست؟

خیر این طور نیست. اگر روزی بتوانیم از نظر تکثیر آن به وضعیت مناسبی برسیم شاید حتی بتوان آن را برای صادرات آماده کنیم، چراکه طول عمر پس از برداشت گل شاخه بریده آن مناسب است و با محلول‌های نگهدارنده 15 - 12 روز عمر می‌کند.

نتایج تحقیقات شما چه چیزهایی را روشن کرد؟

بیشترین میزان غده در شرایطی ایجاد می‌شود که در بستری از پوست درخت و ضایعات چای کاشته شده باشد و وقتی به آن پیت و پرلیت اضافه کردیم نتیجه معنی‌داری مشاهده نکردیم.

در ضمن تحقیقات دیگری که بر میزان نیاز سرمایی این گیاه انجام شد، نشان داد که برای تکثیر بهتر غده‌ها در محیط‌های کشت غیرطبیعی باید 6 تا 8 هفته سرمای حدود 3 تا 5 درجه سانتی‌گراد به آن بدهیم. به این ترتیب تخمین زده شده که 70 تا 84 درصد غده‌ها تولید برگ می‌کنند.

این گل غیر از این که به عنوان یک گل زیبا و مهم در باغبانی مطرح است در تحقیقات گیاهی چه جایگاهی دارد؟

گرده گل حداقل تا یک سال قابلیت نگهداری دارد که این دستاورد برای اصلاح انواع گل‌های دیگر در همین خانواده و تغییرات ژنتیکی به منظور ایجاد صفات مختلف در گیاهان کاربرد دارد.

چرا می‌گویند این گیاه با خطر انقراض مواجه است؟ مگر مساله خاصی در طبیعت حیات آن را با خطر مواجه کرده است؟

یکی از مشکلات موجود در عرصه طبیعی، وجود حشره‌ای (سوسک) آجری رنگ به نامLilioceris faldermni است که مطالعه‌زیست‌شناسی این آفت در ایستگاه تحقیقات لاهیجان در حال انجام است؛ البته فقط به این دلیل نیست که سوسن چلچراغ در خطر انقراض قرار دارد، بلکه باید گفت چون این گل رویشگاه محدودی دارد، اگر بر اثر عوامل غیرطبیعی مثلا چرای بیش از حد دام در منطقه یا بی‌توجهی به حفاظت آن این رویشگاه‌ها تخریب شود، این مشکل بروز خواهد کرد.

برای سازمان حفاظت از محیط زیست که متولی حفظ و حراست از این گل است، در مقابل این حشرات مضر چه وظایفی در نظر گرفته شده است؟

به سازمان حفاظت از محیط زیست توصیه شده است که اکنون بهترین راه مبارزه با آفات، جمع‌آوری حشرات باغ است. این کار از نظر حفظ شرایط طبیعی محیطی این گل بسیار موثر است.

 همچنان که می‌دانید استفاده از سموم نه‌تنها در بیشتر موارد کار ساز نیست و نمی‌توان به عنوان یک راه‌حل قطعی به آن نگاه کرد، بلکه ممکن است تا حدودی ترکیبات خود این سموم بر حیات این گل تاثیرگذار باشد.

عاصفه اله‌وردی‌