بریکس‌ پلاس ابزار ژئوپلیتیک جنوب جهانی

با گسترش جغرافیایی، تنوع منابع و جاه‌طلبی‌های سیاسی و اقتصادی، بریکس‌پلاس دیگر صرفا یک ابتکار اقتصادی نیست، بلکه به‌عنوان یک ابزار چالش‌گر نظم جهانی مبتنی بر غرب ظاهر شده است. 

از مقاله تا کنفرانس؛ تولد یک بلوک فراتر از اقتصاد

ایده اولیه بریکس از دل یک مقاله اقتصادی در سال ۲۰۰۱ بیرون آمد؛ جایی که جیم اونیل، اقتصاددان گلدمن ساکس، چهار اقتصاد نوظهور برزیل، روسیه، هند و چین را به‌عنوان موتور‌های آینده رشد جهانی معرفی کرد، اما آنچه در ابتدا صرفا یک تحلیل داده‌محور اقتصادی بود، به‌سرعت جنبه سیاسی یافت. از نشست رسمی سران در سال ۲۰۰۹، مسیر بریکس از گفت‌وگوی غیررسمی به نهادسازی هدفمند تغییر کرد. 

ورود آفریقای جنوبی در ۲۰۱۰ و شکل‌گیری واژه بریکس، آغازگر مرحله‌ای جدید بود: تلاش برای اصلاح یا حتی بازتعریف نظام بین‌الملل از طریق همکاری بر محور کشور‌های جنوب جهانی. بحران مالی جهانی ۲۰۰۸، که اعتماد به ساختار‌های اقتصادی تحت رهبری غرب را خدشه‌دار کرد نیز، انگیزه‌ای برای این هم‌افزایی ایجاد کرد. 

گسترش بریکس پلاس؛ ابعاد کمی و پیامد‌های ژئوپلیتیکی

از اجلاس ۲۰۲۴ روسیه به بعد، این ائتلاف گسترش قابل توجهی یافت. ایران، مصر، امارات، اندونزی و اتیوپی به‌عنوان اعضای جدید پذیرفته شدند و کشور‌های دیگری مانند مالزی، تایلند و نیجریه نیز در آستانه پیوستن قرار دارند. این توسعه جغرافیایی نه‌تنها بریکس را از نظر جمعیت، تولید ناخالص داخلی و منابع انرژی در موقعیت ممتاز قرار داده، بلکه آن را به یک «صدای منسجم جنوب جهانی» در برابر ساختار‌های سنتی بدل ساخته است. 
براساس آمار‌های ارائه‌شده، بریکس‌پلاس اکنون:
ــ حدود ۴۵ درصد جمعیت جهان را نمایندگی می‌کند.
ــ بیش از ۴۰ درصد تولید ناخالص داخلی جهانی براساس PPP (قدرت خرید داخلی) را دارد. 
ــ و تا ۴۴ درصد از تولید نفت خام جهانی را در اختیار دارد. 

همچنین چهار کشور اصلی (چین، روسیه، هند و برزیل) دارای بیش از ۷۰‌درصد از ذخایر فلزات خاکی کمیاب جهان هستند. این داده‌ها، جایگاه این بلوک را نه‌فقط در سطح سیاسی، بلکه به‌عنوان یک بازیگر ژئواکونومیک مؤثر، تثبیت می‌کند. 

جاه‌طلبی‌های سیاسی: دلارزدایی و چالش با نهاد‌های غربی

یکی از اهداف صریح بریکس، به‌ویژه در سال‌های اخیر، کاهش وابستگی به دلار آمریکا بوده است. این تلاش از دو منظر قابل تحلیل است:
ــ نخست، مقاومت در برابر استفاده از دلار به‌عنوان ابزار تحریم و سلطه مالی توسط غرب. 
ــ دوم، ایجاد یک نظام ارزی چن مرکزی از طریق تسویه‌حساب‌های دو‌جانبه با ارز‌های ملی. 
به‌عنوان نمونه، معاملات یوان ــ روبل، روپیه ــ درهم و سایر نمونه‌های مشابه، در حال گسترش هستند. با این حال، نبود یک ارز واحد مشترک و وابستگی برخی اعضا به بازار‌های غربی، این پروژه را در وضعیت «پیش‌روی ناقص» قرار داده است. 

در این راستا، بریکس دو نهاد کلیدی تأسیس کرده است:
۱. بانک توسعه جدید (NDB) با سرمایه اولیه ۵۰ میلیارد دلار، که پروژه‌های توسعه‌محور در کشور‌های عضو را بدون شروط سیاسی مرسوم تأمین مالی می‌کند. 
۲. ترتیبات ذخیره احتیاطی (CRA) به ارزش ۱۰۰ میلیارد دلار، برای مقابله با بحران‌های ارزی. 
اما این نهاد‌ها در مقایسه با سازمان‌های مشابه غربی هنوز به ظرفیت نهادی کامل نرسیده‌اند و در جذب منابع، اجرای پروژه‌ها و هماهنگی سیاستی با چالش‌های جدی مواجهند. 

بلوک جنوب جهانی یا باشگاه قدرت‌های واگرا؟

در نگاه اول، بریکس‌پلاس نماد همبستگی قدرت‌های نوظهور است، اما درون این ائتلاف، تفاوت‌های عمیق سیاسی، اقتصادی و ژئوپلیتیکی وجود دارد:
ــ چین، به‌عنوان بزرگ‌ترین اقتصاد عضو، نقش رهبری را ایفا می‌کند، اما همین امر موجب نگرانی سایر اعضا، از جمله هند، شده است. 
ــ هند، گرچه در بریکس باقی مانده، اما همزمان مشارکت خود را با غرب گسترش داده و اختلافات مرزی با چین همچنان منبع تنش است. 
ــ ایران و امارات با وجود رقابت‌های تاریخی، در کنار هم در بریکس قرار گرفته‌اند؛ وضعیتی که تنها از طریق «ابهام استراتژیک» قابل توضیح است. 
در حقیقت، آنچه بلوک را تا این لحظه حفظ کرده، نه اجماع بر سر راهبرد، بلکه اجماع بر سر مخالفت با نظم تک‌قطبی آمریکامحور است. 

چالش‌های حکمرانی و آینده ائتلاف

بریکس‌پلاس در حال حاضر با چند چالش اصلی مواجه است:
ناهمگونی اعضا: از دموکراسی‌های انتخاباتی مانند برزیل تا نظام‌های پادشاهی و تئوکراتیک؛ از صادرکنندگان انرژی تا واردکنندگان بزرگ. 
سازوکار تصمیم‌گیری کند: اجماع‌محور بودن تصمیمات، در برابر چابکی نهاد‌های غربی، مانع اجرای مؤثر ابتکارات است. 
تردید درباره کارآمدی پروژه‌های ارزی مشترک: نبود اعتماد متقابل برای ایجاد ارز واحد، به‌ویژه به‌دلیل نگرانی از سلطه یوان از سوی هند و برخی دیگر از اعضا. 

با این حال، یک نکته کلیدی در این بلوک وجود دارد: ابهام استراتژیک به‌عنوان مزیت. این وضعیت اجازه می‌دهد تا کشور‌ها با رویکرد‌های متنوع، با حداقل هماهنگی سیاسی، بر سر اهداف کلان مانند تقابل با غرب، همکاری داشته باشند. 

در پایان باید یادآور شد، بریکس‌پلاس دیگر صرفا یک ابزار اقتصادی نیست؛ بلکه به‌طور فعال در حال شکل‌دادن به یک نظم موازی است. در جهانی که نظم لیبرال با بحران مشروعیت مواجه شده و قدرت‌های سنتی در حال عقب‌نشینی هستند، این بلوک با تکیه بر وزن اقتصادی و منابع استراتژیک خود، به‌دنبال بازتعریف قواعد بازی است. 

با وجود چالش‌های داخلی و واگرایی‌های راهبردی، آنچه بریکس‌پلاس را زنده نگه داشته، خواست مشترک برای رهایی از سلطه ساختار‌های غربی است، اما موفقیت بلندمدت آن، مشروط به توانایی در عبور از اختلافات، توسعه نهاد‌های داخلی و ارائه آلترناتیوی واقعی به نظم جهانی موجود خواهد بود. 

برای کشور‌های منطقه‌ای مانند ایران، که هم عضو این ائتلاف است و هم در تقاطع تنش‌های جهانی قرار دارد، نقش‌آفرینی فعال، براساس درک واقع‌گرایانه از فرصت‌ها و محدودیت‌ها، می‌تواند ضامن جایگاه بهتر در نظم در حال ظهور باشد.