پاسخ به نقدهای زیست‌محیطی؛ کارخانه ید گلستان در ترازوی علم

این کارخانه با تولید «ید» ماده‌ای استراتژیک که کاربردهای گسترده در صنایع دارویی شیمیایی و کشاورزی دارد و با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین نه تنها نیاز داخلی به ید را تأمین کرده بلکه با صادرات محصولات خود به بازارهای جهانی به تقویت جایگاه ایران در تجارت بین‌المللی کمک کرده است.

کارخانه ید گلستان به عنوان تنها واحدهای صنعتی ایران در زمینه استخراج و فرآوری ید از منابع طبیعی فعالیت می‌کند.

ید تولیدی این کارخانه در تولید داروهای ضدعفونی‌کننده مکمل‌های غذایی و مواد شیمیایی تخصصی کاربرد دارد و این واحد صنعتی با بهره‌مندی از فناوری‌های پیشرفته بخشی از نیاز داخلی به این ماده استراتژیک را تأمین کرده و وابستگی به واردات را کاهش داده است.

صادرات محصولات کارخانه به بازارهای بین‌المللی نیز به ارتقای جایگاه ایران در تجارت جهانی ید کمک کرده است

از منظر اقتصادی کارخانه با ایجاد فرصت‌های شغلی مستقیم و غیرمستقیم برای نیروهای متخصص و غیرمتخصص محلی به کاهش نرخ بیکاری و بهبود معیشت جوامع منطقه‌ای یاری رسانده است و فعالیت‌های این واحد صنعتی به افزایش درآمدهای مالیاتی و تقویت زیرساخت‌های اقتصادی در گلستان منجر شده و نقشی کلیدی در توسعه منطقه ایفا کرده است

تحلیل انتقادات زیست‌محیطی/ ادعای تاثیر بر کاهش بارندگی

یکی از انتقادات مطرح‌شده، ادعای تاثیر فعالیت‌های کارخانه ید گلستان بر کاهش بارندگی در منطقه است. منتقدان معتقدند که انتشار مواد شیمیایی یا تغییر در الگوهای استفاده از منابع طبیعی ممکن است به اختلال در چرخه‌های جوی و کاهش بارش منجر شده باشد. با این حال، بررسی‌های علمی این ادعا را رد می‌کنند.

تغییرات اقلیمی، پدیده‌ای جهانی است که بیشتر از فعالیت‌های انسانی در مقیاس کلان نظیر انتشار گازهای گلخانه‌ای، جنگل‌زدایی و صنعتی‌سازی گسترده ناشی می‌شود. داده‌های ۳۰ ساله حوضه آبریز گرگان‌رود و قره‌سو نشان می‌دهند که الگوهای بارندگی و دما در گلستان تحت تاثیر عوامل جهانی مانند افزایش غلظت گازهای گلخانه‌ای و پدیده‌های طبیعی نظیر ال‌نینو تغییر کرده‌اند.

بر اساس اظهارات مدیرکل هواشناسی گلستان، تحلیل‌های آماری میانگین بارش در ایستگاه انبارالوم (نزدیک کارخانه) نشان می‌دهد که در دوره پیش از احداث کارخانه (۱۳۷۵ تا ۱۳۸۷) میانگین بارش ۳۴۵ میلی‌متر و در دوره پس از احداث (۱۳۸۸ تا ۱۴۰۲) هم ۳۵۲ میلی‌متر بوده است که اختلاف آن از نظر آماری معنادار نیست. همچنین، مقایسه بارش در ایستگاه‌های مجاور (مانند گرگان و گنبد) تفاوت قابل‌توجهی را نشان نمی‌دهد.

امان‌محمد کمالی افزود: فرآیندهای تولید ید در این کارخانه انتشار گازهای گلخانه‌ای قابل‌توجهی ایجاد نمی‌کنند و از فناوری‌های کنترل آلودگی برای به حداقل رساندن انتشار ذرات معلق یا مواد شیمیایی مضر به اتمسفر استفاده می‌شود. مدل‌های اقلیمی مانند HadCM۳ و ECHO-G نیز نشان می‌دهند که تغییرات بارندگی در گلستان تحت تأثیر عوامل جهانی است و نه فعالیت‌های صنعتی محلی. بنابراین، ادعای تأثیر کارخانه بر کاهش بارندگی فاقد پشتوانه علمی است.

ادعای تاثیر بر خشک شدن خلیج گرگان

انتقاد دیگر، ادعای تاثیر آلودگی ناشی از پساب‌های کارخانه بر خشک شدن خلیج گرگان است. منتقدان معتقدند که این پساب‌ها به آلودگی خلیج منجر شده و به تشدید خشکی آن کمک کرده است.

خلیج گرگان، بزرگ‌ترین خلیج دریای خزر، طی سال‌های اخیر به دلیل کاهش سطح آب دریای خزر، مسدود شدن کانال‌های آبرسان (خوزینی و آشوراده)، کاهش ورود آب رودخانه‌ها به دلیل فعالیت‌های کشاورزی و آبزی‌پروری و افزایش نرخ تبخیر ناشی از گرمایش جهانی، با بحران خشکی مواجه شده است. گزارش‌ها نشان می‌دهند که حدود ۱۴ هزار هکتار از مساحت خلیج خشک شده و سطح آب آن تا ۸۵ سانتی‌متر کاهش یافته است.

اکولوژیست و رییس دانشکده منابع طبیعی دانشگاه گنبدکاووس تأکید کرد: خلیج گرگان از نظر هیدرولوژیکی به دریای خزر وابسته است و هیچ ارتباط آبی با دریاچه اینچه (که پساب کارخانه کانسار خزر به آن وارد می‌شود) ندارد. فاصله جغرافیایی دریاچه اینچه تا خلیج گرگان حدود ۵۵ کیلومتر است و پایش‌های دوساله نشان‌دهنده عدم تاثیر دریاچه اینچه یا پساب کارخانه بر خلیج گرگان است.

رحمان پاتیمار اظهار کرد: کارخانه ید گلستان از چاه‌های تزریق برای مدیریت پساب استفاده می‌کند و پساب‌های صنعتی به طور مستقیم به خلیج گرگان تخلیه نمی‌شوند. فاضلاب‌های شهری و کشاورزی از شهرهای کردکوی، بندرگز، گمیشان و بندرترکمن و شیرابه سموم کشاورزی نقش مهم‌تری در تخریب زیست‌محیطی خلیج دارند.

وی بیان کرد: پروژه لایروبی کانال آشوراده در سال‌های ۱۴۰۱ تا ۱۴۰۲ نیز شوری آب خلیج را از ۴۸ گرم در لیتر به ۲۲-۲۷ گرم در لیتر کاهش داده و شرایط آن را بهبود بخشیده است. بنابراین، ادعای تاثیر کارخانه بر خشک‌شدن خلیج گرگان نیز فاقد پشتوانه علمی است.

ادعای تشدید بحران زباله

منتقدان همچنین ادعا می‌کنند که ضایعات صنعتی کارخانه ید گلستان به مشکلات مدیریت زباله در منطقه دامن زده است. با این حال، فرآیندهای تولید ید در این کارخانه ضایعات جامد صنعتی قابل‌توجهی تولید نمی‌کنند، زیرا این فرآیندها بر استخراج و فرآوری مواد معدنی متمرکز هستند. ضایعات مایع یا پساب نیز از طریق چاه‌های تزریق مدیریت می‌شوند و به محیط زیست تخلیه نمی‌شوند.

استان گلستان با چالش‌های جدی در مدیریت زباله، به‌ویژه در مناطق گردشگری مانند پارک ملی گلستان و شهرهای ساحلی مواجه است. حجم قابل‌توجهی زباله (حدود ۱۴۰ هزار مترمکعب) در پارک ملی گلستان به دلیل فعالیت‌های گردشگری و کمبود زیرساخت‌های مدیریت زباله انباشته شده است.

فاضلاب‌های شهری و کشاورزی نیز به آلودگی مناطق طبیعی، از جمله خلیج گرگان، منجر شده‌اند. بنابراین، بحران زباله در گلستان بیشتر ناشی از زباله‌های شهری، کشاورزی و گردشگری است.

برای تقویت جایگاه کارخانه ید گلستان، شفافیت در گزارش‌دهی زیست‌محیطی از طریق انتشار گزارش‌های دوره‌ای مصرف آب و انرژی مدیریت پساب و ضایعات، همکاری با نهادهای علمی برای انجام مطالعات مستقل در مورد تأثیرات زیست‌محیطی، حمایت از پروژه‌های زیست‌محیطی منطقه‌ای مانند سرمایه‌گذاری در احیای خلیج گرگان، آموزش و آگاهی‌رسانی عمومی از طریق برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای جوامع محلی در مورد تغییرات اقلیمی مدیریت زباله و حفاظت از خلیج گرگان و توسعه فناوری‌های سبز از طریق سرمایه‌گذاری در فناوری‌های پیشرفته‌تر برای کاهش هرگونه اثرات زیست‌محیطی احتمالی، کارخانه را به الگویی برای صنایع پایدار تبدیل خواهد کرد.

کارخانه ید گلستان با تولید ید ایجاد اشتغال و حمایت از توسعه پایدار نقش کلیدی در پیشرفت اقتصادی و اجتماعی منطقه ایفا کرده است.

سرپرست اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست گلستان آخرین وضعیت دو کارخانه تولید ید «شورابه ید» و «کانسار خزر» را تشریح کرد و گفت: این دو واحد که در گذشته پساب‌های صنعتی خود را به تالاب اینچه تخلیه می‌کردند، حالا در مسیر اصلاح گام برمی‌دارند.

قدیر حسن‌زاده بیان کرد: این واحد صنعتی از دو سال پیش، با حفر ۱۲ چاه عمیق ۸۰۰ متری، پساب‌های خود را به لایه‌های زیرین زمین تزریق می‌کند که نتیجه آن خروج کامل این کارخانه از فهرست صنایع آلاینده و دریافت تأییدیه سازمان حفاظت محیط‌زیست بود.

وی گفت: «شورابه ید» به‌عنوان یک نمونه موفق، نشان داده که صنعت و محیط‌زیست می‌توانند همزیستی مسالمت‌آمیزی داشته باشند و ازطرف دیگر هم کارخانه «کانسار خزر» اگرچه اقداماتی برای مدیریت پساب انجام داده، اما این تلاش‌ها هنوز به استانداردهای سختگیرانه محیط‌زیست نرسیده است.

حسن‌زاده با اشاره به تذکرات ابلاغ‌شده به این کارخانه، تاکید کرد: «کانسار خزر» متعهد شده تا با حفر چاه‌های عمیق و توقف تخلیه پساب به تالاب، تا پایان سال ۱۴۰۴ گام‌های مؤثری بردارد که این تعهد، نویدبخش آینده‌ای روشن‌تر برای تالاب اینچه است.

سرپرست اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست گلستان ادامه داد: تخلیه پساب‌های ید، شوری آب تالاب اینچه را به سطحی رسانده بود که زیست هیچ‌گونه جانوری در آن ممکن نبود اما با توقف این روند توسط «شورابه ید» و تعهد «کانسار خزر» برای اصلاح، نشانه‌های احیای طبیعی تالاب نمایان شده و کاهش شوری آب، اکوسیستم شکننده این تالاب را به‌تدریج به روزهای اوج خود بازمی‌گرداند.

حسن‌زاده گفت: با ادامه این روند، تالاب اینچه نه‌تنها از خطر نابودی نجات می‌یابد، بلکه به زیستگاهی پویا برای گونه‌های جانوری تبدیل خواهد شد.