به‌همین مناسبت، در گفت‌وگوهایی با دکتر مهدی نوروز استاد دانشگاه و پژوهشگر، دکتر عباسعلی مدیح دکترای تخصصی قوم‌شناسی تاریخ و شهردار اسبق نیشابور، استاد علیرضا قدمیاری مجسمه‌ساز و هنرمند نیشابوری و داود یاراحمدی، کارشناس فرهنگی به ابعاد گوناگون زندگی، اندیشه و میراث خیام پرداخته‌ایم. این گفت‌وگوها نگاهی نو به جایگاه خیام در فرهنگ ایرانی و جهانی، نقش او در هویت و گردشگری نیشابور، بازتاب چهره او در هنر معاصر و اهمیت پیام‌های جاودانه‌اش برای انسان امروز ارائه می‌دهند؛ پیامی که در ستایش لحظه و خردورزی، همچنان راهگشای جویندگان معنا در جهان ناپایدار است. آنچه در ادامه می‌خوانید حاصل گفت‌وگوی اختصاصی روزنامه جام‌جم با این اندیشمندان و دست‌اندرکاران وادی فرهنگ و هنر ایران است.
حکیم عمر خیام؛ از گاهشمار جلالی تا رباعیات عالمگیر
دکتر مهدی نوروز، استاد دانشگاه و پژوهشگر
معمولا وقتی صحبت ازحکیم عمرخیام است، به دوچهره متفاوت از خیام یعنی خیام دانشمند و خیام شاعر اشاره می‌شود؛ جنابعالی این دو تصویر از خیام را چگونه تبیین می‌کنید؟
واقعیت این است که ما در تاریخ ادبیات و فرهنگ خود با دو خیام مواجهیم. نخست، خیام دانشمند و فیلسوف است که حدود ۹۰ سال زندگی کرد و بیشتر به‌عنوان منجم، ریاضیدان و فیلسوف شناخته می‌شود. او درزمان سلجوقیان، در اوج شکوفایی علمی و ادبی خراسان می‌زیست و آثارش عمدتا رساله‌هایی به زبان عربی است. خیام را در زمان حیاتش، بیشتر به دانش و علم می‌شناختند نه به شاعری. از مهم‌ترین دستاوردهای او، تدوین گاهشمار جلالی است که از دقت بالایی برخوردار است. همچنین برخی پیشگویی‌های نجومی او در کتاب «چهار مقاله» نظامی عروضی آمده است.
پس جایگاه خیام به‌عنوان شاعر از کجا شکل گرفت؟
چهره دوم خیام، خیام شاعر است که حدود ۸۰ سال پس از وفات خیام دانشمند، در منابع تاریخی و ادبی ظاهر می‌شود. نخستین منبعی که رباعیات خیام را نقل می‌کند، کتاب «رسائل» فخر رازی است که بیش از یک قرن پس از مرگ او نوشته شده. در قرون بعد، تعداد رباعیات منسوب به خیام در منابع مختلف افزایش یافت و امروزه بیش از ۱۶۰۰ رباعی به او نسبت داده می‌شود، در حالی که یقینا همه این رباعیات متعلق به خیام نیست و برخی از آنها ممکن است سروده دیگر شاعران مانند عطار نیشابوری باشد.
چه عواملی باعث شد رباعیات خیام چنین شهرت جهانی پیدا کنند؟
یکی از دلایل اصلی جهانی‌شدن رباعیات خیام، محتوای عمیق و جهانشمول آنهاست. رباعیات خیام پرسش‌هایی اساسی درباره زندگی، مرگ و معنای هستی مطرح می‌کنند؛ پرسش‌هایی که برای انسان‌ها در هر زمان و مکانی جذابیت دارد. خیام با جسارت به این دغدغه‌ها پرداخته و پاسخ‌هایی داده که فراتر از مرزهای فرهنگی و زمانی قابل فهم است. علاوه بر این، ترجمه‌های تأثیرگذار، به‌ویژه ترجمه ادوارد فیتزجرالد به زبان انگلیسی، نقش بسزایی در معرفی خیام به جهان داشت و رباعیات او را به یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌ها پس از انجیل در غرب تبدیل کرد.
در نهایت، جایگاه خیام را در فرهنگ و اندیشه ایرانی چگونه می‌بینید؟
خیام نه‌تنها یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان و متفکران ایران است، بلکه رباعیات او، با مضمون لحظه‌گرایی و پرسش از معنای زندگی، جایگاهی ویژه در فرهنگ و اندیشه ایرانی و جهانی یافته. اندیشه خیامی به نمادی از تفکر فلسفی و لذت‌بردن از لحظه حال تبدیل شده و همچنان در ذهن و زبان مردم ایران و جهان جاری است.
خیام؛ عمود خیمه گردشگری نیشابور
دکترعباسعلی مدیح، دکترای تخصصی قوم‌شناسی تاریخ و جغرافیای گردشگری و شهردار اسبق نیشابور
جناب آقای دکتر مدیح، با توجه به سابقه شما در حوزه مدیریت شهری و تخصص قوم‌شناسی، جایگاه حکیم عمر خیام را در هویت و گردشگری نیشابور چگونه ارزیابی می‌کنید؟
به بیش از ۲۰ کشور دنیا رفت‌وآمد دارم و هر‌جا سخن از ایران، به‌ویژه نیشابور و خراسان به میان آمده، حتما نام خیام برده شده است. او خودش یک شاخص ادبی و فرهنگی است. البته در حوزه گردشگری، عطار هم جایگاه ویژه‌ای دارد اما همان‌طور که عرض کردم، ستون اصلی خیام است که شهرتش علاوه بر شاعری، در حوزه‌های ریاضی، نجوم و مثلثات زبانزد است.
به‌نظر شما چه عاملی باعث شد خیام تا این اندازه شهرت جهانی پیدا کند؟
به‌نظر می‌رسد از زمانی که ادوارد فیتزجرالد وارد این ماجرا شد، خیام به شهرت جهانی رسید. البته فیتزجرالد ابتدا با سعدی آشنا شد و بسیار تحت تأثیر او قرار گرفت. سپس رباعیات خیام را به انگلیسی ترجمه کرد و این ترجمه بسیار مورد استقبال قرار گرفت به‌گونه‌ای که بعدها به بسیاری از زبان‌های دنیا ترجمه شد و آن‌‌گونه که نقل می‌کنند بعد از انجیل و کتاب‌های مقدس، یکی از پرفروش‌ترین آثار بوده است.
آیا جایگاه جغرافیایی و تاریخی نیشابور نیز در این شهرت مؤثر بوده است؟
قطعا همین‌طوراست. فرض کنید اگر مقبره خیام در یک شهر کویری که ریشه‌ای در تاریخ نداشت قرار می‌گرفت، حتما متفاوت بود اما نیشابور به‌واسطه پیشینه تاریخی‌اش، از دوره پیش از اسلام تا امروز جایگاه ویژه‌ای دارد. نیشابور ریشه در تاریخ دارد. قدمت و پیشینه بزرگی دارد و حتی در دوره اسلامی برای مدتی کوتاه پایتخت بوده و در حقیقت نقش چهار‌راه تاریخ در این منطقه را ایفا کرده است.
نقش جاذبه‌های طبیعی نیشابور در توسعه گردشگری این شهر را چگونه می‌بینید؟
طبیعت زیبای نیشابور خود یک جاذبه است؛ از بینالود و طبیعت نیشابور گرفته تا رودخانه‌های دائمی، باغرود، دره زیبای بوژان، درود، روستای بار و دیگر آثار طبیعی ارزشمندی که از زیبایی‌ها و جاذبه‌های گردشگری این منطقه هستند.
شما دانش گردشگری و تحصیلات آکادمیک در زمینه جغرافیای انسانی دارید و علاوه بر آن مدتی شهردار نیشابور بوده‌‌اید. به‌نظر شما نقش خیام در زمینه تقویت گردشگری در این شهر تاریخی چیست؟
خوشبختانه فرصتی حاصل شد و توانستیم در حوزه گردشگری نیشابور، اقدامات مؤثری انجام دهیم و از جمله این که وقتی شهردار نیشابور و مشاور فرهنگی دبیر کل کمیسیون ملی یونسکو در ایران بودم، با کمک مردم، شورای شهر و همه عزیزان همراه در این ماجرا، اقداماتی انجام دادیم که از سوی سازمان جهانی یونسکو، نیشابور به‌عنوان اولین شهر پایدار ایرانی معرفی شد و چون لی‌هان، از یونسکو به نیشابور آمد. به‌نظرم خیام جایگاهی خاص در آن دارد و به‌دلیل شناختی که در جهان نسبت به او هست، می‌توان گفت ستون یا عمود خیمه گردشگری نیشابور، حکیم عمر خیام است.
نقش خیال بر دل سنگ؛ تلاش برای معرفی مفاخرهنر و فرهنگ ایران
استاد علیرضا قدمیاری مجسمه‌ساز و هنرمند نیشابوری
شما از هنرمندان شناخته‌شده در عرصه مجسمه‌سازی هستید و آثار متعددی در ایران و خارج از کشور دارید. لطفا کمی درباره فعالیت‌های هنری خود و دغدغه‌های‌تان در این مسیر توضیح دهید.
ممنون از روزنامه وزین جام‌جم و شما که سراغی از هنرمندان در شهرستان‌ها گرفته‌‌اید. من نقاش و مجسمه‌ساز هستم و افتخار داشته‌ام نزدیک به هفت اثرم در خارج از کشور به نمایش گذاشته شود. از جمله سه اثر در ارمنستان و یک اثر در موزه بوسان کره جنوبی را ساخته و تلاش کرده‌ام بخش مهمی از زندگی هنری‌ام را وقف بزرگان عرصه ادبیات و هنر از جمله حکیم عمر خیام، ابن‌سینا، فردوسی و دیگر بزرگان کنم.
چرا موضوع مشاهیر ایرانی، به‌ویژه خیام، تا این اندازه در آثار شما برجسته است؟
مشاهیر کشورمان برای من همیشه الهام‌بخش بوده‌اند. همواره برایم جذاب است که بتوانم با هنر خود، چهره‌هایی مانند خیام را به مردم معرفی کنم. خیام برای من فقط یک شاعر یا دانشمند نیست بلکه نمادی از خرد، فلسفه، ستاره‌شناسی و ریاضیات است که باید به نسل امروز و جهان معرفی شود.
آیا تجربه‌ای خاص در معرفی خیام به دیگر کشورها داشته‌اید؟
بله، در سال ۲۰۰۴ سفری به ارمنستان داشتم و آنجا متوجه شدم که حتی نوجوانان و دانش‌آموزان با خیام و حافظ آشنا هستند و اشعارشان را از بر هستند. در همان سفر، مجسمه‌ای از خیام که اثر دست خودم بود، در دانشگاه دولتی ارمنستان رونمایی شد. این مراسم با حضور ایران‌شناسان برجسته کشورهای مختلف برگزار شد. جالب بود که یک هنرمند جوان ایتالیایی از من پرسید این مجسمه متعلق به کیست و وقتی گفتم خیام، استادش توضیحاتی داد. این اتفاق باعث شد به این فکر بیفتم که چرا نسل جوان دنیا کمتر با مفاخر ما آشناست و لازم است کارهای بیشتری برای معرفی آنها انجام شود. به همین دلیل پیشنهاد دادم سایت‌هایی چندزبانه برای معرفی آثار خیام و دیگر بزرگان راه‌اندازی شود.
در ایران چه آثاری با موضوع خیام خلق کرده‌اید و بازخورد مردم چگونه بوده است؟
در ایران نیز چندین اثر با موضوع خیام ساخته‌ام. یکی از مهم‌ترین آنها، مجسمه‌ای حدودا سه‌متری است که در یک کارگاه هشت‌روزه در نیشابور اجرا و در یکی از میادین شهر نصب شد. بازخورد مردم بسیار مثبت بود. در نیشابور، علاقه به خیام بسیار عمیق است. بسیاری از مغازه‌ها و کسب‌وکارها به‌نام خیام نامگذاری شده‌اند و مردم با عشقی خاص از او یاد می‌کنند، گویی یکی از اعضای خانواده‌شان است. من هم سعی کرده‌ام آثاری خلق کنم که مردم بتوانند آنها را در خانه یا محل کار خود داشته باشند و با این مفاخر ارتباط بیشتری برقرار کنند.
به‌عنوان یک هنرمند، رسالت خود را در قبال مشاهیر ایرانی چگونه تعریف می‌کنید؟
نگاهم این بوده است که با هنر خود از کسانی که به مردم و فرهنگ ایرانی خدمت کرده‌اند، قدردانی کنم. معتقدم باید به این بزرگان توجه بیشتری شود و حتی پیشنهاد می‌دهم به آنها شهروندی افتخاری نیشابور اعطا شود تا پیوندشان با مردم این شهر عمیق‌تر شود. همچنین باید تلاش کنیم آثار و اندیشه‌های این بزرگان را به زبان‌های مختلف به نسل جوان معرفی کنیم تا این میراث ارزشمند حفظ و تقویت شود.
قدر لحظه را دانستن، خردمندانه‌ترین پاسخ خیام به معمای هستی
داود یاراحمدی، کارشناس فرهنگی
جایگاه عمر خیام در تاریخ و ادب فارسی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
خیام نیشابوری یکی از درخشان‌ترین چهره‌های فرهنگ و ادب ماست. او نه‌تنها در ریاضیات و نجوم بلکه با رباعیاتش، تفکری عمیق درباره هستی و زندگی ارائه داده است. جهان‌بینی او ترکیبی از ذهنی منظم و روحی شاعرانه است که جهانی گذرا اما پرمعنا را به تصویر می‌کشد.
به‌نظر شما مهم‌ترین پیام خیام برای انسان معاصر چیست؟
پیام اصلی خیام، آگاهی از ناپایداری جهان و ارزشمندی لحظه اکنون است. او با نگاهی فلسفی، فناپذیری زندگی را نه مایه یأس بلکه انگیزه‌ای برای زیستن شادمانه می‌داند. نگاه طنزآمیز و انتقادی او به باورهای متصلب، دعوتی است به اندیشیدن و دوری از پاسخ‌های پیش‌ساخته.
خیام به رابطه علم و شعر چگونه می‌نگرد؟
خیام در عین حال که در دانش نجوم و ریاضیات صاحب‌نظر بود، در شعرهایش به بی‌نظمی و زوال‌پذیری زندگی انسان اشاره می‌کرد. این پارادوکس، بنیان اندیشه‌های اوست؛ جهانی منسجم اما از نگاه بشر، پر از ابهام و فنا. او علم و شعر را در خدمت درک بهتر هستی قرار می‌دهد.
چرا بازخوانی اندیشه خیام در عصر حاضر اهمیت دارد؟
امروز، با شتاب فناوری و غرق‌شدن در مادیات، انسان از لحظه حال غافل شده است. پیام خیام می‌تواند یادآور این مسأله باشد که مرگ و ناپایداری، زندگی را بی‌معنا نمی‌کند بلکه به آن عمق و درخشش می‌بخشد. او راه سومی را پیشنهاد می‌کند: زیستن در حیرت و لذت‌بردن از زیبایی‌های گذرا.
از نگاه شما، سفارش خیام برای مواجهه انسان امروز با جهان گذران چیست؟
پیام خیام ساده و در عین حال ژرف و بنیادین است.جهان گذراست و همین گذرا‌بودن، ارزش لحظه‌ها را صدچندان می‌کند. قدرشناسی از اکنون، خردمندانه‌ترین پاسخ به معمای هستی است؛ پیامی که هیچ‌گاه کهنه نمی‌شود.
