گذری از عجایب‌ المخلوقات به انقلاب‌های علمی

در میان این شاعران کاربست رشیدالدین وطواط، شاعر دربار خوارزمشاهیان از کلمه عجیب بسیار درخور توجه است: چو از حدیقه مینای چرخ سقلاطون/ نهفته گشت علامات چتر آینه‌گون/ ز نقش‌های عجیب و ز شکل‌های غریب/ صحیفه‌های فلک شد چو صحف انگلیون. ناصرخسرو که از موطنش به دره یمگان، ناحیه‌ای در افغانستان، تبعید شده بود و 40 سال در غربت به‌سر برد نیز به واژه غریب عنایتی خاص داشت و چنین سرود: گرد غربت نشود شسته ز دیدار غریب/ گرچه هر روز سر و روی بشوید به گلاب. در عین حال از قرن هفتم به بعد ادب فارسی بیش از گذشته شاهد تکرار کلمه عجیب و حتی غریب بوده است. عطار یکی از شاعرانی است که این کلمه را به کار برده است: نظم من خاصیتی دارد عجیب/ زانک هر دم بیشتر بخشد نصیب و ملامحسن فیض‌کاشانی، عارف و شاعر دوره صفویان (قرن دوازدهم) غزلی دارد که کلمه عجیب‌تر ردیف آن به‌شمار می‌رود: گفتی مرا که چیست ز خوبان عجیب‌تر/ ز ایشان‌ست آفرینش ایشان عجیب‌تر.

از اساطیر ایرانی تا عجایب‌نگارانی

با وجودی‌که افسانه‌ها و اساطیر ایرانی نخستین سرچشمه‌های نگارش عجایب‌نامه‌ها است، احتمال دارد که اقبال به این واژه، مدیون تلاش‌های عجایب‌نگارانی باشد که فعالیت خود را از سده سوم و چهارم آغاز کردند. «عجایب‌الهند»، اثر بزرگ بن شهریاری رامهرمزی از نخستن عجایب‌نامه‌هاست که در قرن چهارم تحریر شد. در عین حال «عجایب‌المخلوقات و غرائب الموجودات» اثر زکریای قزوینی از جمله آثاری است که تأثیر زیادی در ادب فارسی داشته است. قزوینی که به بلیناس رومی موسوم بود، این اثر را در قرن هفتم تحریر کرد و در کیهان‌شناسی، جغرافیا، زمین‌شناسی، حیوان‌شناسی و نژادشناسی... سرآمد روزگار خود بود. این دانشمند ایرانی با خلق کتاب خود خیال و واقعیت را درهم آمیخت و مطالب علمی را همراه با خرافات برای ما به وصف کشید. او آفرینش را از آن‌جهت عجیب می‌داند که یا دارای علت ناشناخته است و انسان نمی‌تواند آن را درک کند یا به طور کامل شناخته‌شده نیست و تنها برخی از جزئیات آن شناخته‌شده است. او در اثر خود هم به واقعیات پرداخته و هم به موضوعات علمی. 

از سیمرغ تا پرنده آتشین

قزوینی در بخش‌هایی از کتاب خود به پیشه توصیف پدیده‌ها و موجودات شگفت‌انگیز و نادر جهان اشتغال ورزیده، موجودات افسانه‌ای، وقایع طبیعی و غیرمعمول و شگفتی‌های جغرافیایی و طبیعی را به تصویر کشیده است. او در بخش جانورشناسی از صید ماهی‌ای سخن می‌گوید «به‌غایت بزرگ و او را به رسن‌ها و قلاب‌ها به ساحل کشیدند و از او گوش او کنیزکی بیرون آمد خوب‌صورت و سرخ و سفید که موهای دراز داشت...». سیمرغ یا عنقا بخش دیگری از این کتاب است. به باور قزوینی، این حیوان بسیار پیش از آفرینش آدم ابوالبشر بدون تولید مثل زندگی کرده، نخستین و قدرتمندترین پرنده بوده است و از آنجایی که پرنده‌ای خردمند محسوب می‌شود، هشدارها و نصایح اخلاقی می‌دهد. به باور او، سیمرغ در زمان سلیمان (ع) نیز حضور داشته و مورد احترام وی بوده است. او در این کتاب از هما یاد می‌کند که اگر بر سر کسی بنشیند، به پادشاهی می‌رسد و سمندر را نام می‌برد که «پرنده‌ای آتشین» است و از زمان حضرت محمد (ص) دیده نشده است. سپس از غول می‌گوید که «کسی که سفر کند تنها در بیابان‌ها به شب معترض او شود و خواهد که او را از راه بیفکند…» و به نقل از «کسانی که غول را دیده‌اند، او از سر تا پا بر شکل انسان بود و از ناف تا آخر بر شکل اسب» است. 

شاعران و نویسندگان؛ عجایب‌نویس

قزوینی در بخش مردم‌شناسی و انسان‌شناسی از قومی صحبت می‌کند که «در بعض جزایر بحر صین باشند و ایشان را سر نیست و چشم و سر و روی ایشان بر سینه است و چنین شنیدم که یکی از ایشان به رسالت آمده به قوم تتر.» و در کنار آن از قومی دیگر می‌گوید که بدنی همانند انسان دارند و سرشان همچون حیوانات درنده و برخی دیگر سری مانند شتر و شیر دارند. او درباره جمجمه انسان می‌گوید که اگر آن را «در زمینی نهند، پلنگ بگریزد.»

نویسنده عجایب‌المخلوقات در بخش گیاه‌شناسی کتاب خود از روشی سخن می‌گوید که می‌توان به‌وسیله آن درختی که بار نمی‌آورد را تهدید به قطع شدن کرد که تا سال دیگر میوه دهد. و این روش بدین شکل است که مردی با تبر به درخت نزدیک شود و قصد قطع کردن آن درخت را کند ولی مرد دیگری مانع او می‌شود و از او می‌خواهد یک سال دیگر صبر کند و درخت سال دیگر میوه می‌دهد!

واژه «عجیب» به دلیل بار معنایی خاص خود، برای عجایب‌نویسان، شاعران و نویسندگان جذابیت ویژه‌ای داشته و به آنها امکان داده تا به شیوه‌ای بدیع و تأثیرگذار به توصیف پدیده‌ها و مفاهیم بپردازند. در طی زمان‌ مفهوم این واژه در ادب فارسی از یک مفهوم صرفا شگفت‌انگیز و ناشناخته، به‌تدریج به مفهومی گسترده‌تر تبدیل شده که شامل پدیده‌های خارق‌العاده، اساطیری و حتی علمی شده است.

 عجایب‌‌نگاران با خلق آثاری مانند عجایب المخلوقات، تأثیر قابل‌توجهی بر گسترش و پیچیده‌تر شدن مفهوم عجیب در زبان فارسی داشتند. آنها با تلفیق دانش‌های مختلف آن زمان مانند کیهان‌شناسی، جغرافیا و زمین‌شناسی با خرافات و اساطیر، تصویری پیچیده و جذاب از جهان ارائه دادند و با آفرینش عجایب‌نامه‌ها بر تصورات مردم از جهان، تأثیر شگرفی گذاشتند و به شکل‌گیری برخی از باورها و افسانه‌ها کمک کردند. درواقع عجایب‌نگاری نشان‌دهنده کنجکاوی انسان نسبت به ناشناخته‌ها و تمایل او به کشف اسرار جهان، ناشناخته‌ها و شگفتی‌های هستی است. در عین حال شگفتی‌های عجایب‌نامه‌ها غالبا با خیال آدمی مرتبط است و ارتباطی با عقل سلیم ندارد. در حالی‌که عجایب این روزگار نه‌تنها عجیب هستند و احساس شگفتی و حیرت را در انسان به‌وجود می‌آورند که غریب و دور از ذهن عجایب‌نگاران و اکثر انسان‌ها محسوب می‌شوند.
 
سوالات فلسفی عمیقی و فناوری‌های روزآمد

هوش مصنوعی و تکنولوژی‌های جدید از جمله عجایب این دوران عجیب هستند. پیشرفت‌های اخیر در حوزه هوش مصنوعی، به‌ویژه در زمینه یادگیری ماشین و شبکه‌های عصبی، باعث به وجود آمدن پدیده‌های جدید و پیچیده‌ای شده که برای بسیاری دور از ذهن و غیرقابل درک به نظر می‌رسد. هوش مصنوعی در کشف داروهای جدید، طراحی مواد پیشرفته و پیش‌بینی پدیده‌های طبیعی، نقش مهمی ایفا می‌کند. مدل‌های زبانی بزرگی مانند جی‌پی‌تی فور قادر هستند متن‌های خلاقانه و حتی کدهای برنامه‌نویسی تولید کنند که شباهت زیادی به آثار انسانی دارد. این پیشرفت‌ها سوالات فلسفی عمیقی را درباره ماهیت خلاقیت و هوش مطرح می‌کنند. 

پیشرفت‌هایی در زمینه بیوتکنولوژی، مانند ویرایش ژن که به معنای تغییر مستقیم توالی دی‌ان‌ای یک موجود زنده است، به خلق موجودات و مواد جدیدی منجر شده که در گذشته دور از تصور بودند. ویرایش ژن، امکان دستکاری ژن‌ها در سطحی بسیار دقیق را فراهم آورده و به دانشمندان اجازه می‌دهد ژن‌های معیوب را اصلاح کنند، ویژگی‌های جدیدی به موجودات زنده اضافه کنند، حتی بیماری‌های ژنتیکی را درمان کنند و داروهای جدید بسازند. این روش حتی در تولید محصولات کشاورزی مقاوم‌تر نیز کاربرد دارد. این فناوری انقلابی به دانشمندان اجازه می‌دهد تا ژنوم موجودات زنده را با دقت بسیار بالایی ویرایش کنند و امکان ایجاد تغییرات ژنتیکی در گیاهان، جانوران و حتی انسان را فراهم آورند. دانشمندان با استفاده از تکنولوژی مهندسی بافت،‌ بافت‌ها و اندام‌های مصنوعی تولید کرده‌اند و با این کار، امید به درمان بسیاری از بیماری‌های لاعلاج را افزایش داده‌اند. همچنین کشف سیارات جدید، سیاهچاله‌ها، سیاره‌های فراخورشیدی و پدیده‌های کیهانی ناشناخته از دیگر امور عجیب و غیرمعمول این روزگار است. این کشف‌ها مرزهای دانش انسان را گسترش داده و به افزایش احساس شگفتی و حیرت در برابر جهان هستی منجر شده، نشان می‌دهد که منظومه شمسی تنها منظومه در جهان نیست. 

تطبیق‌پذیری و پویایی عجایب در زبان فارسی

خلق عجایب‌نگاری‌ها که روزگاری محدود به حیوانات ناشناخته و خرافات می‌شد، امروزه چنان تغییر یافته که تصور آن نه‌تنها در اذهان مردم قرون پیشین نمی‌گنجید که به مخیله مردم امروز نیز خطور نمی‌کند. واژه عجیب که از دیرباز در زبان فارسی وجود داشته و کاربرد گسترده و متنوع آن در طول تاریخ نشانی از تطبیق‌پذیری و پویایی این واژه داشته، از یک سو، به عنوان توصیفی برای پدیده‌های ناشناخته و فراتر از درک انسان به‌کار می‌رفته است و از سوی دیگر، به عنوان ابزاری برای بیان شگفتی و حیرت در برابر جهان اطراف مورد استفاده قرار می‌گرفته است. عجایب‌نگاران با آمیختن واقعیت و خیال، علم و خرافات، به خلق دنیایی پر از شگفتی و رمز و راز پرداختند که تأثیر بسزایی بر ادبیات و فرهنگ فارسی داشته است. با گذشت زمان و پیشرفت علم و فناوری، معنای عجیب نیز دستخوش تغییر شده و امروزه به عنوان توصیفی برای هر چیز جدید، غیرمنتظره و فراتر از روال معمول به‌کار می‌رود. با پیشرفت علم و فناوری، مرز بین آنچه که عجیب و غیرممکن به نظر می‌رسد به طور مداوم در حال تغییر است. بسیاری از پدیده‌هایی که در گذشته غیرقابل تصور بودند، امروزه به واقعیت تبدیل شده‌اند. پیشرفت‌های اخیر در حوزه‌های مختلف، باعث شده است که جهان پیچیده‌تر و مبهم‌تر شود که این پیچیدگی به نوبه خود، احساس شگفتی و حیرت را در انسان افزایش می‌دهد.