عصر نوزایی هنر‌های ایرانی

گرچه در طول تاریخ، ایران همیشه در حال صدور فرهنگ و تمدن خود با آثار هنری به سراسر جهان بوده و از همین‌روست که این مصرع معروف حکیم توس ابوالقاسم فردوسی «هنر نزد ایرانیان است و بـس» امروز به ضرب‌المثلی معروف در جهان معاصر بدل شده است. تداوم هنر ایرانی در تمدن‌های موازی هم‌عصر با ایران بزرگ مثل تمدن مصر و یونان در تاریخ هنر ثبت شده است. حتی تاریخ هنر نشان داده که چگونه مسلمانان و اندیشمندان ایرانی مثل فارابی و ابن‌سینا با گسترش تفکر ایرانی ــ اسلامی و ترجمه اندیشه‌های غربی و بازآرایی آنها به تداوم هنر غرب در عصر رنسانس اشاره کردند و حتی چهره مطرح هنر غرب لئوناردو داوینچی در رساله پاراگون خود که در جهت اهمیت تصویر به کلمه است از اندیشه ابوعلی‌سینا بهره برده است تا همین امروز که هنرهای ایرانی در حال رسوخ به دل جوانان سایر کشورهاست همه و همه نشان از روح بزرگ ملت ایران دارد که هرچه هست با هنر بیان و عرضه می‌کند.
   
عصر دیجیتال در خدمت هنرهای سنتی
شاید تا دو دهه پیش که عصر دیجیتال به شکل گسترده‌ای رقم خورد، اغلب جامعه هنری و هنردوست فکر می‌کردند دوران افول و هنرهای سنتی رقم خورده و به‌دلیل رویکرد سریع دنیای دیجیتال که همسو باهنر مدرن بود، باید هنرهای سنتی ایران را به فهرست هنرهای فراموش شده در دنیا اضافه کرد. ظهور هوش مصنوعی در چند سال اخیر نیز همین تفکر را قوت بخشیده بود اما از آنجا که رود خروشان هنر و فرهنگ ایرانی همواره راه‌های جدید برای نوزایی خود می‌یابد، این بار هم از امکانات جهان مدرن استفاده کرده و به مدد آموزش‌های آنلاین که پس از دوران کرونا شکل گسترده‌ای یافته است، به‌خوبی توانسته تا آموزش هنرهای سنتی ایران را در بستر آنلاین به دل جامعه غرب و شرق نفوذ دهد و این روزها شاهد هستیم که علاقه‌مندان به هنر ایرانی به‌ویژه هنرهای سنتی مثل نگارگری به شکل گسترده میان جوانان غربی در حال گسترش پیدا کردن است. گواه این مدعا نیز می‌تواند برگزاری رویدادهای بزرگ نگارگری و خوشنویسی در سایر کشورهای جغرافیای ایران فرهنگی و حتی اروپا و آفریقا باشد.
   
شاهد از غیب رسید 
اما اگر بخواهیم دقیق‌تر در این‌باره اظهار‌نظر کنیم باید به توجه نهادهای بین‌المللی فرهنگی در ثبت هنرهای ایرانی دقیق شویم. این‌که در سال گذشته هنر نگارگری در میراث ناملموس یونسکو ثبت شد وهنر خوشنویسی ایران هم در بخش پاسداری از هنرهای سنتی در یونسکو به ثبت رسید خودنشان می‌دهدکه چگونه این هنرها درحال نوزایی وگسترش هستندوتفکری که این هنرهابه پایان خط رسیده‌اند چقدر غلط بوده است. حالا رسانه‌های مختلف جهانی هم به این موضوع اشاره دارند که هنرهای سنتی ایران چگونه درحال گسترش در غرب هستند، مثل گزارش نیویورک‌تایمز که هنر نگارگری ایرانی را به‌عنوان یکی ازهنرهای مهم درجهان و درحال گسترش یاد کرد و چندروزپیش هم خبرگزاری فرانسه براین موضوع صحه گذاشت و نوشت:«درعصر طراحی گرافیک به کمک هوش‌مصنوعی بر روی صفحه نمایش کامپیوتر، سنت قرن‌ها تذهیب ایرانی پادزهری برای تسریع فرآیند خلاقانه ارائه می‌دهد.» این خبرگزاری طی یک گزارش ویدئویی و گفت‌وگو با محمدحسین آقامیری، یکی ازهنرمندان متخصص در نگارگری ایرانی، به بررسی گسترش آموزش هنر ایران در غرب اشاره کرده است.
   
هنر قرآنی مکمل گسترش اسلام در غرب 
این‌که متاسفانه نهادهای دولتی ایران برنامه منسجمی تاکنون برای اشاعه هنرایرانی وگفتمان ودیپلماسی به‌وسیله هنروحتی نگاه اقتصادی به صنایع خلاق طی چهار دهه اخیرنداشته‌اند برکسی پوشیده نیست اما تلاش فردی هنرمندان نشان داده توجه به چنین موضوعاتی چقدر می‌تواند اهمیت استراتژیک برای احیای هویت برای جوانان داشته باشد تا ازخود تحقیری دربرابرهنر غرب دست بردارند. امروزه که اسلام درغرب به شکل گسترده‌ای درحال ترویج است، هنرهای قرآنی توسط هنرمندان ایرانی به‌عنوان یک مکمل توانسته‌ نقشی تعیین‌کننده در این رواج‌یابی داشته باشد. همان‌گونه که محمدحسین آقامیری در برابر دوربین رسانه‌های غربی روی قطعات تذهیب از سوره اول قرآن فاتحه کار می‌کند تا نشان دهد قرآن و تفکر اسلامی چگونه به احیای و بازتولید اندیشه در هنر ایرانی منجر شده‌است.
   
یک شتاب قابل تأمل
رواج تفکر مدرن در ابتدای قرن بیستم که فکر می‌‎کرد انسان‌ها باید سوار قطار سریع‌السیر زندگی مدرن شوند و به مقصد نامعلوم عزیمت کنند، پس از فاجعه دو جنگ جهانی آنچنان با شکست روبه‌رو شد که تفکر پسامدرنیستی در پی احیای خود با بازنگری به داشته‌های مهم بشری برای تداوم زیست در جهان معاصر رسید. از همین رو نیز هنرهای سنتی ایران که هنرمند و هنرآموز را تشویق به ریاضت در هنر برای رسیدن به آرامش می‌کنند به شکل گسترده‌ای در حال رواج است. همان‌گونه که گزارشگر خارجی با بررسی آثار محمدحسین آقامیری، تاکید می‌کند که قطعات تذهیب کوچک این هنرمند: «گاهی اوقات به‌مدت شش ماه به طول می‌انجامد و هنرمند نگارگر باید با دقت بسیار، کار ظریف خود را دنبال کند، زیرا یک خط کوچک کج می‌تواند کل اثر هنری را خراب کند. قلم‌موی ظریف آقامیری، رنگدانه‌های طبیعی را با دقت عمدی روی کاغذ حرکت می‌دهد و نقش‌های پیچیده گل، نقوش مذهبی و خوشنویسی‌های روان را خلق می‌کند. این آثار هنری نفیس برای قرن‌ها دست‌نوشته‌های ادبی، متون مذهبی و همچنین فرمان‌های سلطنتی و بسیاری از قراردادهای تجاری و گواهی‌های ازدواج را زینت داده است.
   
بازمانده نه؛ بازآفرین
متاسفانه درعصر مدرن‌سازی ایران دردهه‌های۲۰و۳۰ شمسی واژه‌ای به هنرایران افزوده شدکه دل هر هنردوستی را به درد می‌آورد، تنها بازمانده. این کلمه که خیلی در برابر نام بزرگان هنر ایران نقش بست نشان می‌داد که تفکر اشتباه مدرن زندگی کردن چگونه دارد هنر و هنرمند ایرانی را در تنگنای حیات قرار می‌دهد اما خوشبختانه با استمرار و پافشاری و تلاش برخی چهره‌های هنری، هرچند که هنرهای سنتی به حاشیه رانده شدند اما هیچ‌گاه متوقف نشدند و هنوز هم هستند جوانانی که به هنرهای سنتی گرایش پیدا می‌کنند.محمدحسین آقامیری که ازهنرمندان میانسال نگارگری ایرانی است با۵۱سال سن، یکی از ده‌ها استاد ایران در هنر تذهیب باستانی است. آقامیری، کهنه‌کار این صنعت با بیش از۳۰ سال تجربه، دراستودیوی خود در مرکز شهر تهران به خبرگزاری فرانسه می‌گوید: «این هنر بسیار منحصر به‌فرد است که به صبر و دقت زیادی نیاز دارد. شکوفایی هنر تصویری و هندسی تذهیب به‌طور سنتی بر حاشیه کتب مقدس ایرانی و اشعار حماسی فرهنگ ایران بزرگ را آراسته است.»
   
از اثر ساسانی تا شکوه اسلام
ریشه هنر تذهیب به دوران ساسانیان در ایران و پیش از اسلام بازمی‌گردد و در همان زمان هم برای کتاب‌آرایی متون مقدس به کار می‌رفته است، اما پس از ظهور اسلام در ایران که معجزه آن قرآن‌کریم بود هنر تذهیب شکوفا شد و از قرن هفتم که کتابت قرآن با خط‌های ایرانی رواج گسترده یافت، هنر تذهیب به‌عنوان یک مکمل به خدمت بازآرایی قرآن درآمد و شمسه‌نگاری و تذهیب صفحات قرآن به‌عنوان یکی از پایه‌های اصلی هنر نگارگری یک اصل شناخته شد. همان‌گونه که آقامیری در برابر دوربین رسانه‌های غربی روی یک شمسه در ابتدای قرآن کار می‌کرد، که یک نمایش نمادین از خورشید است. این اثر با الگوهای انتزاعی، هندسی و گل‌دار در هم تنیده شده تا جهان وحدت در کلام قرآن را به شکل بصری متجلی کند.
   
استقبال در منطقه، رواج در جهان
زمانی که خبرگزاری فرانسه از کارگاه آقامیری بازدید می‌‌کند، او مشغول کار روی یک شمسه حدود ۵۰سانتی‌متر است و می‌گوید کار روی این اثر بیش از چهار ماه پیش شروع شده و قصد دارد آن را ظرف شش هفته دیگر با استفاده از رنگدانه‌های طبیعی مانند لاجورد، زعفران،گواش وطلای خالص چین به پایان برساند.آقامیری گفت:«طلا جذابیت بصری بسیار قوی دارد و به‌دلیل گران‌بودن، ارزش درک‌شدن کار هنری را افزایش می‌دهد.» به همین دلیل هم هست که هنرمندان نگارگر و تذهیب‌کار از طلا برای تمایز هنر خود و ارزش‌افزوده‌دادن به آثارشان بهره می‌بردند. آقامیری از خانواده‌ای هنرمند و با سابقه‌ای غنی در سنت‌های صنایع دستی ایران ازجمله خوشنویسی، نگارگری و طراحی فرش است. از چهره‌های شناخته‌شده هنر معاصر نگارگری به‌شمار می‌رود که آثار او در موزه‌های ایران و کشورهای منطقه خلیج‌فارس که علاقه به هنر شرقی و اسلامی همچنان در حال افزایش است به نمایش گذاشته شده است. این هنرمند گفت: «۸۰ درصد آثار من در منطقه به‌ویژه در امارات، قطر و همچنین در ترکیه به فروش می‌رسد.»
   
کارگاه‌های جهانی آنلاین
در سال‌های اخیر، هنر آقامیری در خارج از ایران هم مورد توجه قرار گرفته و این هنرمند با تکنولوژی‌های روز، شروع به تدریس آنلاین هنر باستانی ایران به دانشجویان سراسر جهان، به‌ویژه آمریکا و اروپا کرده است. اوهمچنین امیدوار است به‌زودی کارگاه‌هایی را در بریتانیا برای هنرخود برگزارکندکه به گفته او اساسا باهنر تذهیب اروپایی که درقرون‌وسطی شکوفا شده بود متفاوت است. وی می‌گوید که طرح‌های اروپایی بیشتر تجسمی هستندوچهره انسان،حیوانات، مناظرواغلب صحنه‌های کتاب مقدس را به تصویر می‌کشند اما تذهیب ایرانی فرم‌گرایی مثال‌زدنی دارد و از هندسه و وحدت‌بخشی به عناصر هنری مثل نقطه، خط و بافت بهره می‌برد.

امید همیشه زنده است
آقامیری می‌‎گوید: «۲۰ سال پیش امید چندانی به آینده تذهیب ایرانی نداشتم اما امروز همه‌چیز تغییرکرده است ومن می‌بینم که این هنر روز به روز محبوب‌تر می‌شود.» برگزاری و استقبال ازهنرجویان سراسر جهان به هنرتذهیب ایرانی که درسال۲۰۲۳ به درخواست ایران، ترکیه، آذربایجان و ازبکستان، به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی ناملموس بشریت به ثبت جهانی رسیده حالا بیشتر زنده شده و شاهد هستیم که این هنر چگونه جهان معاصر را با تفکر اسلامی و گفتمان صلح‌جوی ایرانی آشنا و همراه می‌کند تا بازهم طنین کلام فردوسی «هنر نزد ایرانیان است و بـس» در جهان طنین‌انداز شود.