هدر رفت باران در روزگار کم‌آبی

آبخیزداری به مجموعه‌ای از اقدامات گفته می‌شود که برای مدیریت آب در حوزه‌های آبخیز انجام می‌شود. این اقدامات شامل عملیات مکانیکی مانند پخش سیلاب، بندهای خاکی، بندهای سنگ ملاتی و بندهای گابیونی و همچنین عملیات بیولوژیکی مانند جنگلکاری و مرتع‌داری می‌شود. سازه‌های آبخیزداری با مهار آب باران و ذخیره‌سازی آن، از وقوع سیل‌های فاجعه‌بار و تخریب‌های گسترده جلوگیری می‌کنند. این سازه‌ها با کاهش سرعت جریان آب، به نفوذ بیشتر آب در خاک و تقویت سفره‌های زیرزمینی کمک می‌کنند. همچنین با ایجاد پوشش گیاهی مناسب در عرصه‌های آبخیز، از فرسایش خاک و رسوب‌گذاری در مخازن سدها جلوگیری می‌شود.باز هم یک ابر سیاه و باز هم بارش‌هایی که آرزویش را داریم و هر روز دعا می‌کنیم تا اتفاق بیفتد و باز هم سیل و خرابی. هر بار که ابرها می‌خواهند وارد ایران شوند، کارشناس سازمان هواشناسی با اعلام هشدار سطح قرمز نسبت به ورود سامانه بارشی خبر می‌دهند و این‌بار استان‌های سیستان‌و‌بلوچستان، هرمزگان، کرمان و بوشهر، بارش‌های سنگینی را تجربه کرده و احتمالا این بارش‌ها ادامه خواهد داشت. اما نکته حائز‌اهمیت این است که گویی ما هیچ‌وقت نمی‌خواهیم برای بارش‌ها آمادگی کسب کنیم و سال‌‌هاست بعد از هر بارانی، سیلی به راه می‌افتد و با برجای گذاشتن خسارات و ویرانه‌های بسیار بعضا تلفات جانی هم به همراه دارد. طی روزهای اخیر استان‌های کرمان، سیستان و بلوچستان و هرمزگان متأثر از فعالیت سامانه بارشی بوده و مردم بر اثر بارندگی‌های شدید درگیر سیلاب‌های ویرانگر شدند. با این تفاسیر، سال‌‌هاست که عنوان می‌شود یکی از روش‌های علمی مؤثر در مدیریت آب‌های سطحی و روان قبل از تبخیر حجم وسیع منابع آب بارشی، آبخیزداری است. آبخیزداری می‌تواند به تولید ۱۰۰ میلیارد متر مکعب منابع آبی در سال کمک کرده و به‌عنوان روشی برای مدیریت منابع آبی خدادادی از قبیل بارش برف، باران و تگرگ و همچنین برای جلوگیری از سیل و سیلاب عمل کند. خوب است بدانیم از ۱۶۵ میلیون هکتار از اراضی کشور تنها ۱۸ میلیون هکتار یعنی ۱۱ درصد آن قابل کشت است که از این مقدار نیز فقط پنج میلیون هکتار آن از نظر حاصلخیزی درجه یک و دو است. براساس آمارها و گزارش‌ها، میزان سالانه بارش برف و باران در ایران بیش از ۴۱۲ میلیارد متر‌مکعب است که معادل استخری به مساحت کشور قطر با عمق ۳۵ متر است. از این منابع آبی بارشی، چهار‌پنجم آن به‌دلیل سوءمدیریت و عمدتا با تبخیر از دست می‌رود و فقط یک‌پنجم آن به دست مصرف‌کننده می‌رسد. حال وضعیت به‌جایی رسیده که بعد از هر بارش شدید، ساکنان برخی مناطق در کشور به‌دلیل سیل و نبود منابع آب شرب و از دست دادن زمین‌های زراعی و خانه و کاشانه خود‌؛ یا کوچ را بر قرار ترجیح می‌دهند یا مجبورند با مشکلات بیشتری به زندگی ادامه بدهند. در این میان آنچه اهمیت زیادی می‌یابد بحث آبخیزداری و توزیع پایدار منابع حوضه آبخیز است. 
 
سیلاب‌ها قابل مهار هستند
وقوع سیل نه فقط سبب بروز خسارت‌های فراوان به اماکن، تأسیسات و جان افراد می‌شود، بلکه سبب از بین رفتن دو فاکتور بنیادی کشاورزی، یعنی آب وخاک نیز می‌شود. به همین سبب مهار و بهره‌‌برداری از سیل یکی از سیاست‌های اصلی آبخیزداری درکشور است. ماهیت طرح‌های آبخیزداری به‌گونه‌ای است که از یک‌سو با تاکید بر حفظ و توسعه اراضی منابع طبیعی یکی از آثار عوامل بروز سیل را کاهش می‌دهد و از سوی دیگر با سیاست بهره‌‌برداری از سیل، انگیزه بهره‌برداران را در روش‌های مهار سیلاب ترغیب می‌کند. اثر اجرای طرح‌های آبخیزداری بر کاهش سیلاب در دهه‌های گذشته آنقدر روشن بود که عموما با واژه‌های کیفی مورد ارزیابی قرار می‌گرفت اما در سال‌های اخیر به‌دلیل توجیه سرمایه‌گذاری در این بخش، ضرورت بررسی کمی این مسأله مورد توجه جدی قرار گرفته است. در پژوهشی که چندی پیش در مناطقی از استان فارس صورت گرفت، نقش اجرای طرح‌های آبخیزداری در مهار و ذخیره سیلاب در این نواحی مورد بررسی قرار گرفت. مدیریت سیلاب در پنج ناحیه مورد بررسی که آب محدودیت اصلی تولید است، نه فقط خسارت‌های سیل را به میزان قابل چشمگیری کاهش داد بلکه با جلوگیری از هدر رفتن آب باران، بهبود اقتصادی را نیز به همراه داشت. بنابراین روش‌های متکی بر دانش بومی می‌تواند پایه خودکفایی و توسعه پایدار باشد. همچنین بهینه‌سازی این روش‌ها و توسعه منطقی آنها در مناطق مشابه، به‌ویژه آبخیزهای شهری، راهکاری ارزنده برای مدیریت سیلاب به‌منظور کاهش خسارت‌های سیل و بهره‌‌برداری از آن در نواحی مختلف آب و هوایی است. نتایج نشان داد که با تهیه طرح‌های جامع آبخیز‌داری در تمامی زیر‌حوضه‌ها به‌ویژه آبریز شهرهای در معرض سیلاب و با تخصیص اعتبارات لازم اجرایی می‌توان علاوه بر کاهش خسارت‌های سیل به مزارع، باغات، تأسیسات و شهرها، از آن برای تغذیه سفره‌ها و آبیاری سیلابی استفاده کرد. 

مهار روان‌آب‌ها در چهارمحال‌و‌بختیاری
چهارمحال‌و‌بختیاری استانی سرسبز و دارای مراتع و جنگل‌های زیادی است. ۸۲ درصد از مساحت این استان را عرصه‌های منابع طبیعی تشکیل می‌دهد که ۲۰ درصد آن جنگل و ۶۲ درصد نیز مراتع است. این استان در زمینه آبخیزداری اقدامات خوبی انجام داده است و به‌گفته معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال‌و‌بختیاری، بخش زیادی از آب‌های روان مدیریت می‌شود. روح‌ا... کریمیان با اشاره به سیلاب اول فروردین سال‌جاری می‌گوید: «از حدود هشت میلیون مترمکعب کل حجم سیلاب تولید شده در حوضه‌هایی که عملیات آبخیزداری در آن انجام شده است، حدود یک میلیون و ۲۲۵ هزار مترمکعب آن توسط اقدامات آبخیزداری کنترل و بقیه راهی سدهای مخزنی استان شد.‌»وی با بیان این‌که تا اسفندماه پارسال هیچ بارش مؤثری که منجر به ایجاد روان‌آب قابل ملاحظه شود، در چهارمحال‌و‌بختیاری به ثبت نرسیده بود، ادامه می‌دهد: «سامانه بارشی اول فروردین تنها سامانه بارشی مؤثر سال آبی جاری (۱۴۰۳- ۱۴۰۲) در این استان بود که بیشتر حوزه‌های آبخیز شهرستان‌های کوهرنگ، لردگان، خانمیرزا و فلارد را تحت تأثیر قرار داد.‌»به گفته این مسئول، در سایر حوضه‌ها که بارش کمتر بود این سامانه منجر به سیلاب نشد و بیشتر این بارش‌ها در خاک نفوذ کرد و تأثیر خود را در چشمه‌ها و قنوات نشان داد. معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال‌و‌بختیاری تصریح می‌کند: «از این میزان روان‌آب کنترل شده حدود ۱۶۰ هزار مترمکعب به سفره‌های آب‌های زیرزمینی نفوذ و موجب تغذیه آبخوان شد که این اتفاق در زمان بحران آبی و خشکسالی می‌تواند بسیار تأثیرگذار باشد.‌»وی کنترل بخشی از رسوبات در پشت سازه‌های آبخیزداری و جلوگیری از ورود به سدهای مخزنی را از دیگر مزایای این سازه‌ها عنوان کرد. 

اردبیل اسیر سیلاب و فرسایش خاک
رضا قانع‌مقدم، کارشناس حوضه آبخیزداری در رابطه با این‌که طرح‌های آبخیزداری تا چه اندازه در مقابله با سیل مؤثر است به جام‌جم می‌گوید: «اگر آب، خاک، پوشش گیاهی مرتع و جنگل مدیریت شود با آبخیزداری می‌توان جلوی سیلاب را گرفت و هدف آبخیزداری هم این است که در نقطه‌ای که بارش وجود دارد با اقدامات سازه‌ای و غیرسازه‌ای بتوان جلوی سیلاب را گرفت.‌»
وی با اشاره به استان اردبیل و با بیان این‌که مشکل عمده‌ای که این منطقه در سیلاب دارد بحث فرسایش خاک است، ادامه می‌دهد: «در حوضه سفیدرود که ۳۸۲ هزار هکتار مساحت دارد سالانه نزدیک ۱۴ تن در هکتار، در حوضه قوری‌چای ۵۰ تن، بالهارود ۱۹ تن و ارس هم ۱۳ تن فرسایش خاک اتفاق می‌افتد. برای جلوگیری از تداوم این وضعیت، مطالعات تفصیلی در ۴۷۸ هزار هکتار از اراضی استان انجام شده و ۷۸ هزارهکتار هم در حال مطالعه است و علاوه بر این در حوضه بالهارود هم در سال‌های اخیر ۱۸۰ هزار هکتار عملیات آبخیزداری اجرا شده و ۱۵هزار هکتار دیگر هم در نقاط مختلف استان در دست اجراست.‌»
وی با بیان این‌که مطلع هستم اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری اردبیل در چهار بخش عملیات مکانیکی، عملیات بیولوژیکی، عملیات بیل مکانیکی و مدیریت حوضه مطالعات تفصیلی انجام داده است، تاکید می‌کند: «این موارد عملیات مکانیکی هزینه‌بر است و عملیات آبخیزداری کم‌هزینه‌تر از اقدامات سازه‌ای مانند سدسازی است. اجرای هر مترمکعب عملیات آبخیزداری بیش از ۵.۱ میلیون تومان هزینه دارد و با توجه به حجم و وسعت کار اگر بخواهیم کار اساسی برای پایدارسازی حوضه آبخیز انجام دهیم، باید در قالب مدیریت جامع حوضه آبخیز تمام دستگاه‌ها و عوامل اجرایی وارد کار شده و برنامه‌های پیشنهادی در راستای پایدارسازی حوضه اجرا شود.