ده‌ها قرارداد ننگین و وطن‌فروشانه به‌خصوص در دوران قاجار و پیش از آن، ثمره همین سیاست استعماری بود که بسیاری از منابع ایران را در اختیار خارجی‌ها قرار داد تا برای سال‌ها منافع آن را به جیب خود سرازیر کنند و در مقابل رشوه‌ای هم به شاه و عوامل خود بدهند. از‌جمله ننگین‌ترین این قراردادها باید به قرارداد رویتر اشاره کرد که در سال ۱۲۹۰ هجری قمری، وقتی ناصرالدین شاه قاجار برای نخستین‌بار به اروپا سفر کرده بود، به تشویق صدراعظمش، میرزا حسین‌خان سپهسالار و معاونت وزیر خارجه وقت میرزا ملکم‌خان با بارون ژولیوس دو رویتر یهودی بسته شد و موضوع آن ایجاد راه‌آهن از خلیج‌فارس تا دریای خزر بود اما طی این قرارداد، ایران متعهد شد که تمامی اراضی مورد نیاز، مصالح مورد نیاز، انحصار بهره‌برداری از معادن زغال‌سنگ، آهن، مس، سرب، نفت و جنگل‌ها و آب‌های ایران را به رویتر واگذار کند. همچنین اجاره گمرکات ایران به مدت ۲۵ سال و امتیاز بانک و مؤسسات اعتباری نیز به آن اضافه شد به علاوه امتیاز توزیع گاز، زیباسازی شهر تهران، ایجاد راه‌ها، تلگرافخانه‌ها و ... ده‌ها امتیاز دیگر به رویتر واگذار شد! ۱
درهمان زمان بسیاری از کارشناسان و دیپلمات‌های خارجی در شگفت بودند که چگونه ممکن است یک پادشاه این‌گونه اختیار کشورش را در مقابل هیچ به یک بیگانه واگذار کند. لرد کرزن (صدراعظم آینده انگلیس) در کتاب خود به نام «ایران و مسأله ایران» نوشت:«... وقتی امتیاز رویتر منتشر گشت مندرجات آن حاکی از تسلیم کامل و خارق‌العاده کلیه منابع صنعتی کشور به بیگانگان بود و این کاری بود که هیچ‌گاه در تاریخ سابقه نداشته و حتی شاید خواب آن را هم کسی نمی‌دیده است...» ۲
هنری راولینسون، سرگرد انگلیسی و از شرق‌شناسانی که ترجمه برخی زبان‌ها و خطوط باستانی را منتسب به وی می‌دانند، در کتاب «انگلیس و روسیه در شرق» نوشت:«... این امتیاز که آن را بزرگ‌ترین خیانت میرزا حسین‌خان سپهسالار نخست‌وزیر ناصرالدین‌شاه می‌دانند، همه زندگی اقتصادی و سیاسی ایرانیان را برای مدت هفتاد سال در اختیار دولت انگیس قرار داد...» ۳
سر دنیس رایت، نخستین سفیر انگلیس در ایران پس از کودتای ۲۸مرداد نیز در کتاب خود به نام «انگلیسیان در ایران» می‌نویسد: «...افشای مفاد امتیازنامه (رویتر) اروپا را تکان داد. تی یر، سیاستمدار فرانسوی اظهار کرد برای شاه جز هوا چیزی باقی نگذاشته‌اند...!!» ۴
و نکته جالب این‌که باعث و بانی تهیه وامضای این قرارداد ننگین(که آن را درمقابل ۱۰۰هزار لیره باج به شاه ایران تحمیل کردند)، دونفر ازشبه‌روشنفکران تاریخ معاصر ایران بودند که همین امروز نیزموردتقدیس وتجلیل شبه‌روشنفکران نوکیسه هستند!!
اول؛ میرزاحسین‌خان سپهسالار (که به کمک مانکجی هاتریا از فراماسون‌های نشاندار انگلیسی، اولین دولت فراماسون را در ایران تشکیل داد) که دوران صدارتش توسط فریدون آدمیت (یکی دیگر از نویسندگان مورد وثوق جریان شبه‌روشنفکری)، حکومت قانون و ترقی خوانده شد!! و بارها و بارها در نشریات این جریان مورد تحسین و تجلیل قرار گرفته.
و دوم؛ میرزا ملکم‌خان که در اغلب نشریات به اصطلاح روشنفکری و اصلاح‌طلب، پدر جریان اصلاح‌طلبی لقب داده شده و بارها و بارها به مناسبت‌های مختلف در این نشریات مورد تقدیر و ستایش قرار گرفته است. همین میرزا ملکم‌خان است که نخستین لژ فراماسونری را در ایران تحت عنوان «فراموشخانه» به‌وجود آورد و در سفر دوم شاه در مسأله امتیاز لاتاری باگرفتن ۴۰هزار لیره از کلنل«دوبوزیک» فرانسوی که مدیر قمارخانه«لت دوژور» بود و تقسیم آن بین شاه و اطرافیانش، «اسباب آن را فراهم آورد» ۵
دراین هنگام ملکم که تشکیلات«مجمع آدمیت» را ازقبل فراهم آورده بود، با«ادوارد براون» مأمورمخفی انگلیس و«بلمنت» رئیس امورجاسوسی‌خاورمیانه رفاقتی به‌هم زدومنزل او محلی برای ملاقات عناصر بیاعتقاد ومشکوک ایرانی گردید. ۶
در همان ایام ملکم کوشید تا شعبهای از فراماسونری را تحت نامی دیگر در ایران ایجاد کند که «مجمع آدمیت» نام گرفت.
اما باز هم تنها قشری که در مقابل این وطن‌فروشی تاریخی ایستاد، روحانیت و علما بود. حاج‌ملا‌علی کنی از علمای بزرگ تهران و معروف به رئیس‌المجتهدین و از شاگردان «صاحب جواهر» در مقابل این قرارداد اعتراض کرد و همراه گروهی از علما به دشمنی با میرزا حسین‌خان سپهسالار برخاست و وی را بی‌دین خواند. نامه‌های متعدد به ناصرالدین‌شاه نوشت و لغو قرارداد ننگین رویتر را خواستار شد. ۷
احمد کسروی در جلد اول «تاریخ مشروطه ایران» می‌نویسد: «...نامه‌هایی به ناصرالدین‌شاه نوشتند که سپهسالار را با خود به تهران نیاورد. این نامه در رشت به دست شاه رسید و چون ملایان در آن زمان بسیار نیرومند بودند، شاه ناگزیر شد حکمرانی گیلان را به سپهسالار بدهد. او را در آنجا گذاشت و خود، بی او به تهران آمد...» ۸
قرارداد رویتر به همت علما و روحانیت لغو شد و یک‌بار دیگر حضور روحانیون شجاع و آگاه در عرصه سیاسی - اجتماعی تاریخ معاصر ایران باعث شد تا کیان و عزت و همچنین منابع و منافع آن از گزند مطامع بیگانگان دور بماند. محمد‌حسن‌خان اعتمادالسلطنه در کتاب «چهل سال تاریخ ایران» (المآثر و الآثار) از قول بنجامین اولین سفیر آمریکا در عهد ناصری در ایران، در کتاب «سفرنامه بنجامین»، درباره ملا‌علی کنی می‌نویسد:«...حاج‌ملا‌علی کنی مردی مسن، محترم، باوقار و هیبت است ولی به‌رغم مقام و موقعیت خود، زندگی مجلل و باشکوهی ندارد و خیلی ساده و معمولی به‌سر می‌برد. با آن‌که املاک و دارایی هم دارد معهذا در‌صدد نمایش دادن آنها نیست و در کمال سادگی زندگی می‌کند. موقعی که از منزل خارج می‌شود، فقط سوار یک قاطر سفید‌رنگ می‌گردد و یک نفر نوکر همراه اوست ولی مردم وقتی از آمدن او مطلع می‌شوند از هر طرف نزد وی می‌آیند و مانند یک موجود فوق‌طبیعی از این روحانی استقبال می‌کنند. یک اشاره از طرف او کافی است که شاه را از تخت سلطنت به زیر آورد... سربازان گارد محافظ سفارت آمریکا در تهران به من می‌گفتند، با آن‌که از طرف شاه مامور حفاظت جان من و اعضای سفارت شده‌اند، اگر حاج‌ملا‌علی کنی به آنها دستور دهد، بدون درنگ من و دیگر اعضای سفارت را خواهند کشت. خوشبختانه مردی که این همه قدرت و نفوذ کلام دارد، کسی است که خیلی رئوف، مهربان و ملایم است و هیچ‌وقت دستورات شدیدی صادر نمی‌کند...» ۹
پانوشت‌ها:
۱- خاطرات سیاسی امین‌الدوله - ص ۲۲تا ۳۴ و اعتمادالسلطنه - کتاب خلسه - ص ۸۶ و بامداد - رجال ایران- صفحه ۴۰۷ تا۴۱۱ و فرهاد معتمد- سپهسالار‌اعظم- صفحه ۱۷
۲- مصطفی فاتح - پنجاه سال نفت ایران - صفحه ۲۴۵
۳ - Henry Rawlinson: England and Russia in the East. Reprint of ۱۸۷۵ ,Adamant Media Coorporation , ISBN ۹۷۸-۱-۴۰۲۱-۹۷۴۹-۹, ۲۰۰۵,
۴- انگلیسیان در ایران - دنیس رایت - ترجمه غلامحسین صدری‌افشار - صفحه ۱۰۱
۵- محمد خاتمی - فراماسونری - انتشارات کتاب صبح - چاپ اول ، ۱۳۸۰
۶- همان
۷- روح‌ا... حسينيان - چهارده قرن تلاش شيعه- صفحه‌های ۲۰۶ - ۲۵۱
۸- احمد كسروی- تاريخ مشروطه ايران- جلد ۱- تهران- اميركبير- ۱۳۵۷- صفحه ۱۰
۹- ایران و ایرانیان - ساموئل گرین ویلر بنجامین- صفحه ۴۹۹. برای مطالعه متن بیانیه های ملا‌علی کنی به جلد اول کتاب «مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه» از محمد‌حسن رجبی، نشر نی مراجعه نمایید.
