شیخ کلخوران، سنگ بنای صفویان

گزارش جام جم آنلاین ، به اردبیل به گواهی تاریخ خاستگاه سلسله صفویه است و اولین نفر از این خاندان، فیروز شاه زرین کلاه در قرن پنجم هجری قمری در اردبیل می‌زیسته است ، اصل و نسب این خاندان بر اساس منابع دوره صفویه به امام کاظم (ع) می‌رسد.

صفویه در تاریخ دوره اسلامی نخستین سلسله‌ای است که ضمن رسمی اعلام کردن مذهب شیعه، دولتی متمرکز با قلمرو یکپارچه در ایران ایجاد کرد.

ظهور شیخ صفی‌الدین اردبیلی تاریخ صفویه را وارد مرحله جدیدی کرده و او از عارفان نامی عهد اولجایتو و پسرش ابوسعید بهادرخان ایلخانی بوده که با مریدان خود در آن ایام در کلخوران، در اطراف مقبره پدر خود، می‌زیسته و بعدها مرید شیخ زاهد گیلانی شده و از سوی شیخ به رهبری طریقت "زاهدیه" منسوب شده است.

طریقت صوفیانه در قرن هفتم قمری توسط شیخ صفی‌الدین اردبیلی بنیان‌گذاری شد ، او در نیمه دوم قرن نهم تحت رهبری شیخ جنید و شیخ حیدر جد و پدر شاه اسماعیل، نهضتی مذهبی، سیاسی و نظامی تشکیل داد و سرانجام در آغاز قرن دهم توانست با فتح تبریز به دست سپاه قزلباش و رهبری اسماعیل، قدرت سیاسی را در دست بگیرد و حکومت صفویه تا سال ۱۱۳۵ ق که اصفهان توسط شورشیان افغان سقوط کرد، ادامه یافت.

شیخ کلخوران کجاست؟

روستای شیخ کلخوران در سه کیلومتری شهر اردبیل از سالیان دور از نظر آبادانی با شهر اردبیل رقابت داشته و مهاجرپذیر بوده است و عده‌ای از علمای طالقان و جبل عامل لبنان و اهالی خیاو به کلخوران مهاجرت کرده و در آن سکونت گزیده‌اند.

در حال حاضر بر اثر توسعه اردبیل، متصرفات شیخ کلخوران ضمیمه اردبیل شده و همانند ادغام شهر ری در تهران، کلخوران نیز جزو محلات قسمت شمالی اردبیل محسوب می‌شود و بزرگ‌ترین مجموعه تاریخی واقع در کلخوران، آرامگاه امین‌الدین جبرائیل است، که به پدر شیخ صفی‌الدین اسحق اردبیلی و جد سلاطین صفوی تعلق دارد و در نیمه اوّل قرن دهم هـ. ق احداث شده‌است.

بقعه سید امین‌الدین اسحق جبرائیل در روستای شیخ کلخوران در داخل باغی به مساحت حدود ۲ هکتار قرار گرفته و محوطه آن دارای فضاهای مختلفی از جمله سردرب شمالی، سردرب جنوبی، بقعه سید محمد اعرابی، بقعه سید عوض‌الخواص و بقعه امامزاده حمزه (ع) است.

بقعه سید امین‌الدین اسحق جبرائیل مهد شکل‌گیری اندیشه‌های صفویه بوده و روستای همجوار خود به نام کلخوران را مشهور کرده است.

پلان اصلی بقعه شیخ جبرائیل به شکل نیم هشت نگین، دارای ایوان ورودی در سمت شمال، بخش رواق و بخش اصلی یا همان فضای گنبدخانه است.

طبق اعلام اداره کل میراث فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل، معماری بنای بقعه که در نوع خود بسیار نفیس و با شکوه است، از تزئینات رسمی‌بندی و یزدی‌بندی و مقرنس کاری‌ها و نقاشی و طلاکاری‌ها و کتیبه بسیار ارزشمند گچی دوجداره داخلی به‌طول حدود ۳۶ متر و عرض ۴۰ سانتی متر و به خط علیرضا عباسی خوشنویس دوره صفوی برخوردار است.

به روایت تاریخ، بقعه سید امین‌الدین اسحق جبرائیل مهد شکل‌گیری اندیشه‌های صفویه بوده است و بقعه شیخ جبرئیل که روستای همجوار خود به نام کلخوران را مشهور کرده، به استناد کتب تاریخی در زمان سلاطین صفوی ساخته شده و در زمان شیخ صدرالدین پسر شیخ‌صفی و همزمان با گنبد الله الله بقعه شیخ‌صفی احداث شده است.

در قسمت اصلی بقعه، مقبره سه تن از اجداد شیخ صفی از جمله شیخ جبرئیل پدر شیخ‌صفی، شیخ قطب‌الدین جد او و صلاح‌الدین برادر شیخ جبرئیل قرار دارد و در محوطه بقعه معروف به باغ شیخ، چهره‌های سیاسی و مذهبی دفن شده‌اند و مهم‌ترین آنها مقبره‌ای کوچک با سردر بسیار کوتاه و کم‌عرض که گفته می‌شود مربوط به سیدحمزه پسر امام موسی کاظم و برادر امام رضا (ع) است.

شیخ کلخوران، سنگ بنای صفویان + فیلم
 بقعه شیخ کلخوران
احیای باغ بقعه شیخ کلخوران

اسفندماه سال ۱۴۰۱ طرح احیای باغ تاریخی بقعه شیخ کلخوران، با کاشت نهال توسط آیت‌الله سیدحسن عاملی نماینده ولی فقیه در استان و امام جمعه اردبیل آغاز شد. به گفته مدیرکل میراث‌ فرهنگی ، گردشگری و صنایع‌ دستی استان اردبیل، این طرح با کاشت نهال‌های گلابی و آلبالو به عنوان درخت‌های بومی جزو برنامه‌های رویداد اردبیل ۲۰۲۳ است.

حسن محمدی ادیب با اشاره به اینکه در سال گذشته از محل اعتبارهای سفر ریاست‌جمهوری نزدیک به ۲۰ میلیارد ریال برای رواق‌بندی و محوطه‌سازی بقعه کلخوران هزینه شده است، ایجاد بازارچه صنایع دستی در مجموعه بقعه شیخ کلخوران را از برنامه‌های اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اردبیل برای احیای این بنای تاریخی اعلام کرد.

کارشناس اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اردبیل هم با توجه به اهمیت این بنای تاریخی، ساماندهی آن را از مطالبات اصلی مردم در حوزه میراث فرهنگی اعلام کرد و افزود: با توجه به ظرفیت‌های این بنای تاریخی و قابلیت‌های گردشگری آن در سال ۹۷ ساماندهی این مجموعه در دستور کار این اداره کل قرار گرفت.

به گفته توحید دلاور قوام ، عملیات ساماندهی و احیای بنا و ایجاد فضای سبز و و رواق‌سازی صحن اصلی و راه‌اندازی واحدهای خدماتی و اداری که در سال ۹۷ آغاز شده بود، در دی ماه ۹۸ در سفر رئیس‌جمهور وقت به استان اردبیل به بهره‌برداری رسید.

با عنایت به اینکه شهر اردبیل در سال میلادی جاری (۲۰۲۳) به عنوان پایتخت گردشگری کشورهای عضو سازمان اکو شناخته می‌شود و برنامه‌های متنوعی در این رابطه در اردبیل و تهران برگزار شده و فیلم‌هایی از ظرفیت‌های گردشگری تاریخی و طبیعی استان اردبیل از شبکه‌های تلویزیونی اعضای اکو پخش می‌شود، توجه به احیای هرچه بیشتر و معرفی تاریخ کهن و ارزشمند شیخ کلخوران می‌تواند در رونق صنعت گردشگری و جذب و ماندگاری گردشگران داخلی و خارجی در اردبیل موثر باشد.