طرحی برای نجات کشاورزی ایران از کم‌آبی

ا تغییر اقلیم و کاهش شدید آب اما اجرای الگوی کشت به عنوان یکی از مهم‌ترین مباحث برنامه‌‏ریزی کشاورزی در دستور کار قرار گرفت تا علاوه بر ادامه روند کار فعالان این عرصه، بتوان با مدیریت آب و تغییر محصولات، درآمد و معیشت کشاورزان صدمه نبیند. برهمین اساس الگوی کشت مناسب که نقشه راه تولید محصولات کشاورزی آینده است، باید برآیندی مناسب و قابل اجرا از تلفیق صحیح تمام ظرفیت‌ها، محدودیت‌‏ها و نیاز‌های هر منطقه باشد، درحالی‌که همزمان نیاز‌های غذایی ملی را نیز در نظر بگیرد. دولت سیزدهم در نظر دارد کارهای بر زمین مانده در رابطه با طرح الگوی کشت را به اجرا در بیاورد و طبق قانون بودجه سال ۱۴۰۱ کل کشور، از سال گذشته وزارت جهاد کشاورزی را به ابلاغ این الگو به استان‌های مختلف مکلف کرده‌است. الگوی کشت ملی را می‌توان «تدوین و اجرای نظام کشت محصولات کشاورزی (زراعی و باغی) مبتنی بر شرایط اقلیمی، بهره‏‌برداری بهینه از آب، خاک و گیاه متناسب با ظرفیت‌ها و مزیت اقتصادی کشور با رعایت مسائل علمی، فنی و مدیریتی و ملاحظات زیست محیطی در راستای دستیابی به تامین امنیت غذایی پایدار و اقتدار غذایی» تعریف کرد. در دولت سیزدهم و طبق قانون بودجه سال ۱۴۰۱ کل کشور مصوب جلسه علنی ۲۵ اسفند ۱۴۰۰ مجلس شورای اسلامی و بر اساس بند (ب) تبصـره ۸ این قانون، وزارت جهادکشاورزی به ابلاغ الگوی کشت کشور در سال جاری مکلف شده‌است. در این خصوص، با استفاده از تجارب سال‌های گذشته برای تدوین و ابلاغ برنامه کشت سالانه محصولات زراعی و باغی، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی با همکاری دیگر معاونت‌های تخصصی و اجرایی وزارت جهاد کشاورزی، نسبت به تدوین برنامه الگوی کشت محصولات، اقدام کرد.
     
تمام استان‌ها تحت پوشش الگوی کشت
رویکرد‌های الگوی کشت، کاهش آب مصرفی در بخش کشاورزی مطابق با آب قابل برنامه‌ریزی و اسناد بالادستی تعریف شده‌است. ‌علاوه بر آن، حفظ و ارتقای تولید با الگوی مصرف فعلی و آتی، افزایش ضریب نفود دانش با ارتقای عملکرد در هکتار، بهبود بهره‌وری استفاده از نهاده‌ها از جمله آب، افزایش ضریب خود اتکایی به محصولات تولیدی، حفظ و ارتقای شاخص‌های اقتصادی و تجاری از جمله درآمد کشاورزان صرفه‌جویی ارزی، توسعه کشت در دیم‌زار‌های کم‌بازده، اصلاح سطح زیر کشت سبزی و صیفی از فضای باز به محیط‌های کنترل شده از جمله گلخانه‏‌ها، تامین نیاز کشور به نباتات علوفه‌ای با ورود علوفه جدید و کم آب‌بر به الگوی توسعه کشت دانه‏‌های روغنی از دیگر ویژگی‌های این الگوست. ۱۷ استان کشور که از ظرفیت‌های کشاورزی ویژه‌ای برخوردارند، بیش از ۸۰ درصد تولید کشور را به خود اختصاص داده‌اند. بنابراین، توجه ویژه به این استان‌ها در برنامه پیش رو بر اساس اجرای الگوی کشت صورت می‌پذیرد. هم اکنون ۱۵ محصول زراعی عمده کشور، ۸۹ درصد سطح زیر کشت کل محصولات زراعی کشور در الگوی پیش رو را تشکیل می‌دهند و تمرکز برنامه‌ها و سیاست‌ها روی محصولات خواهدبود. محدوده هدف طرح در تمام استان‌های کشور، اراضی زیر کشت و آیش زراعی و باغی بوده که بر اساس نقشه اقلیم کشاورزی ایران (ACZ)، ۲۶ اقلیم کشاورزی را تشکیل می‌دهد. الگوی کشت ملی براساس چارچوب تلفیق و پردازش اطلاعات در یک برنامه‌ریزی ریاضی چند هدفه طراحی شده‌است.
به گفته دکتر سیدامیر سیاحی، کارشناس کشاورزی ایران از نظر منابع آب در موقعیت بدی قرار نگرفته و فقط استفاده نادرست از این منابع، مشکلاتی زیادی را ایجاد کرده‌است. این استاد دانشگاه با اشاره به منابع آب پنهان در ایران، به جام‌جم می‌گوید: «با کنترل مصرف آب در زمینه منابع آب پنهان می‌توان گام مهمی در زمینه جلوگیری از هدر رفت آب در ایران برداشت.»
وی با تاکید بر این‌که کشت محصولات کم آب‌بر از موضوعات مهمی است که در بحران کمبود آب کنونی بیش از پیش اهمیت دارد، ادامه می‌دهد: «تحقیقات آماری انجام شده تاکنون نشان می‌دهد ۹۶درصد آب در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. از طرفی خشکسالی‌های چند سال اخیر در ایران، کشاورزان را بر آن داشته که با کشت محصولات جایگزین علاوه بر حفظ تنوع محصولات، صرفه‌جویی قابل‌توجهی نیز در مصرف آب داشته‌باشند. در میان کشت‌های متنوعی که در سطح کشور انجام می‌شود، کشت محصولاتی مانند زعفران، گل محمدی، کلزا و پسته به دلیل کم‌آب‌بر بودن بیشتر مورد توجه قرار گرفته‌است. باید توجه داشت کشت این محصولات به دلیل تامین نیاز مردم، ارزش افزوده بالایی را برای کشاورزان و کشور به همراه خواهدداشت.»

کشت جایگزین شالیزارهای جویبار
مازندران ازجمله استان‌های پرآب ایران به شمار می‌آید که در حال حاضر با تنش کم‌آبی مواجه شده‌است. به همین دلیل در مناطق مختلف آن برنامه‌ریزی‌هایی برای مدیریت آب و نوع کشت‌ها صورت گرفته‌است.آن طور که معاون فنی واجرایی مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان جویبار می‌گوید: با توجه به کمبود آب، در ۷۰هکتار ازاراضی شالیزاری این شهرستان کشت جایگزین انجام شده و امسال سطح زیر کشت برنج ۱۲هکتار و۷۰۰هکتار بوده و در۳۵۰۰هکتار کشت گندم انجام شده‌است.
عبدا... رحیمی با بیان این‌که در سطح شهرستان حدود ۸۰ هزار تن شلتوک و ۱۵ هزار تن گندم برداشت می‌شود، ادامه می‌دهد: در جویبار ۲۵۰۰ هکتار آب‌بندان وجود دارد، که این مقدار ۱۴ درصد از ظرفیت آب بندان‌های استان بوده و درصد ذخیره آب آنها حدود ۷۰ درصد است.معاونت فنی و اجرایی جهادکشاورزی جویبار تنوع تولید محصولات کشاورزی شهرستان را ۴۵ نوع محصول بیان و تصریح می‌کند: از این حیث جویبار یکی از شهرستان‌های شاخص در تولید محصولات کشاورزی بوده و در سطح شهرستان ۵۸۰۰ هکتار رقم‌های باغی مرکبات و سیاه‌ریشه تولید می‌شود. ضمن این‌که ۳۸۴۲هکتار از اراضی شهرستان بیمه شده‌ و طبق آمارها ۴۰ درصد بیمه اراضی کشاورزی استان مربوط به جویبار بوده‌است.

کاهش کشت گوجه در بوشهر
به گفته رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان بوشهر، طرح الگوی کشت در شهرستان‌های دشتی، تنگستان، دشتستان، دیر و جم با هدف جایگزین‌کردن محصولات اساسی با توجه به اقلیم استان اجرا می‌شود.نوذر منفرد با بیان این‌که برنامه‌ریزی برای فصل کشت سال آینده که مهم‌ترین مسأله آن الگوی کشت و پس از آن تسهیلات کشاورزان و موضوع‌های مرتبط با بخش دام است، به جام‌جم می‌گوید: از سال۱۴۰۱ الگوی کشت به ۱۹استان ابلاغ شد که بوشهر جزو آن نبود اما سازمان جهاد کشاورزی این طرح را در سطحی مشخص در شهرستان دشتستان آغاز کرد که در این طرح آب کنترل شد و موفقیت‌آمیز هم بود.وی با بیان این‌که طرح الگوی کشت در شهرستان‌های دشتی، دشتستان، دیر و جم آغاز و شهرستان تنگستان با اختصاص زمین‌ها به گیاهان دارویی عملیاتی شده، هدف از اجرای این طرح را تعدیل کشت برخی محصولات و جایگزین کردن محصولات اساسی کشور با توجه به اقلیم استان عنوان می‌کند.رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان بوشهر می‌گوید: کل سطح در نظرگرفته برای کشت گوجه فرنگی ۱۱ هزار و ۵۰۰ هکتار است که براساس برنامه‌ریزی انجام شده قرار است به ۹۰۰۰ هکتار کاهش یابد؛ البته سطح جالیزی در شماری از شهرستان‌های استان به صفر رسیده‌است. ضمن این‌که در بخشی از شهرستان دشتستان که آب کنترل شده، ممنوعیت کشت اعلام شده‌است و در شهرستان‌های دیر و دشتی هم کشت با برنامه‌ریزی انجام می‌شود.

گیاهان کم آب و سطح زیرکشت آنها در ایران
جو            یک میلیون و ۸۰۰ هزار هکتار
پسته          ۴۳۰ هزار هکتار
کلزا           ۱۵۶هزار هکتار
گل‌محمدی    ۴۷۰۰ هکتار 
زعفران      ۱۲۵هزار هکتار