ردپای هنر ایرانی در ماورای ماوراءالنهر

 

خواجه احمد یسوی معاصر دانشمندان برجسته‌ای چون ابن سینا، بیرونی، محمود کاشغری و یوسف خاص‌حاجب است.با توجه به این نکته می‌توان گفت که دوره او، دوره‌ای است که سرزمین‌های ماوراالنهر در ارتقای علم و تمدن جهانی نقش بزرگی را ایفا می‌کرده است. این عالم،عارف و شاعر بزرگ در قرن ششم هجری زندگی میکرده است.برای او نقش بسزایی در ترویج و گسترش ارزش‌های اسلامی در منطقه خود قائل هستند. هرچند اطلاعات دقیقی از زندگی او و جزئیات فعالیت هایش بصورت مستند در دست نیست و کرامات او با افسانه‌ها و باور‌های مردمی زیادی آمیخته شده است ولی بی اغراق پس از ورود اسلام به ماوراالنهر در قرن دوم هجری او یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های تاریخ این منطقه در نشر،گسترش و تحکیم مبانی اسلامی به حساب می‌آید. ساختمان مقبره او سر شار از مولفه‌های چشم‌نواز،آهنگین و شناخته شده معماری ایرانی است. شروع استفاده گسترده از مقرنس سازی که در زبان فارسی به آن  «آهو پای» نیز می‌گویند از ویژگی‌های برجسته ساخت‌و‌ساز در این بنای خاص و ویژه است.علاوه بر ابعاد بسیار بزرگ بنا که در مدخل ورودی آن ۶۵ در ۴۶ متر ذکر شده است،فرم دایره کامل در زیر گنبد خانه این بنا که به‌صورت مقرنس‌های متحد المرکز پوشه داخلی گنبد را تشکیل داده بر شکوه و عظمت در عین زیبایی و ظرافت آن تکیه و تاکید می‌کند. 
«طاق‌های مزین به مقرنس به طور معمول در پوشش مکان‌های مهم به کار می‌رفته همان‌گونه که در آرامگاه شیخ عبدالصمد در نطنز شاهد آن هستیم اما آنچه در آرامگاه احمد یسوی کار شده یکی از نخستین نمونه‌هایی است که  دارای طاق‌های مقرنس کاری شده با ابعاد بسیار بزرگ است.  در معماری سال‌های نخست حکومت تیمور مقرنس‌کاری بر اساس سنت ایرانی مجموعه تزئینات سقف را در بر می‌گرفت» ساخت بناهای بزرگ مقیاس همچون این بنا و مسجد بی بی خانم در شهر سمرقند و قصر آکسرای در شهر سبز کشور ازبکستان حکایت از روح بلند پروازانه در سفارش معماری در دوره تیمور دارد.ظاهرا سفارش دهندگان بناهای معماری در دوره تیمور نیم نگاهی به عظمت ساخت وسازهای ایلخانی همچون گنبد سلطانیه داشته اند و به بناهایی کوچک‌تر رضایت نمی‌داده اند.
«دورنمای گنبد‌ها و طاق‌هایی که بر بالای مقابر پیرامون مقبره یسوی ساخته شده همگی در میانه جلگه مسطح قرار گرفته‌اند از دوردست مانند نهنگی که از میان دریا سر برآورده خود نمایی می‌کند. در زیر یکی از گنبد‌های بنا اطاقی وجود دارد که در آن یک دیگ برنزی قرار دارد.در ایام عاشورا در این دیگ برای عزاداران حلیم پخته می‌شده است. در کتیبه‌های موجود در مقبره نام معماران بنام آن روزگار، خواجه حسن و شمس الدین شیرازی خودنمایی می‌کند. همچنین امضای عبدالعزیز بن شرف‌الدین تبریزی در قسمت‌هایی دیگری از بنا به یادگار مانده است. معماران ایرانی از شیراز،اصفهان و تبریز جایگاه ویژه‌ای در طراحی و ساخت بناهای عهد تیمور در آن منطقه دارند.رد پا و آثار هنری آنها که زبانزد خبرگان و کارشناسان تاریخ فرهنگ و هنر در مشرق زمین است، غیر قابل حذف و انکار و پایدار برجای مانده است. مزار خواجه احمد یسوی در سال ۲۰۰۳ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

در قسمت جنوبی کشور پهناور قزاقستان کنونی، شهری قرار دارد که امروزه آن را ترکستان می‌خوانند. هرچند در گذشته آن را یسا می‌گفته‌اند. در این شهر بنایی با شکوه و بلند مرتبه و استوار ساخته‌اند که گویی معماری ایرانی در یزد و اصفهان را تداعی می‌کند، هرچند قدمت آن از بناهای معروف و مشهور این دو شهر بیشتر است. بلندای این بنا که آن را هم اندازه یک ساختمان ۱۵طبقه دانسته‌اند در قسمت گنبدبالغ بر ۳۹متر است. این بنای سترگ مقبره‌ای است که تیمور گورکانی برای خواجه احمد یسوی عارف و شاعر بزرگ قرن‌های پیش از خود ساخته است. ساخت بنا که پنج سال به طول کشیده در سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۹ میلادی اتفاق افتاده است. خواجه احمد یسوی از شاگردان شیخ بزرگ یوسف همدانی است تاثیر شگرفی در منطقه خود به جای گذاشت.معظم دیوان اشعار او که به زبان ترکی است،دیوان حکمت نام دارد.هرچند رساله‌هایی به زبان فارسی نیز از او باقی مانده است. در منابع تاریخی از او به عنوان «سلطان العارفین»، «پیر تـُرکستان»، «قبله‌ دعای اهل تـُرکستان» یاد شده است. تاثیر او بر آرا و احوال حاجی بکتاش ولی عارف نامی ایرانی که تعالیم عرفانی خود را به آناتولی برد مورد ذکر و تایید مورخین تاریخ عرفان قرار دارد.

منابع:
شاهکار‌های معماری آسیای میانه تالیف گالینا. آ. پوگا چنگووا ترجمه سید داوود طبایی
هنر و معماری اسلامی در ایران و آسیای مرکزی: دوره ایلخانان و تیموریان (جلد۱) تالیف شیلا بلر و جاناتان بلوم ترجمه سید محمد موسی هاشمی گلپایگانی
خواجه احمد یسوی، تالیف نجدت طرسون. ترجمه علی‌رضا مقدم از انتشارات دانشگاه خواجه احمد یسوی، آنکارا. ۲۰۲۰