نخستین حوزه‌های علم و دانش

بعد از هجرت مسلمین به مدینه، تلاش بیشتری برای آموزش و فراگیری احکام و معارف اسلامی صورت پذیرفت و مسجد به عنوان کانون برگزاری جلسات آموزش دین معرفی شد که تا قرن‌ها بعد نیز این محوریت حفظ گردید. با رحلت رسول مکرم اسلام این رسالت عظیم توسط حضرت علی(علیه‌السلام) و امامان بعد از ایشان به بهترین وجه ممکن عملی شد و تشنگان معارف اصیل اسلام با حضور یافتن در محضر این بزرگان و شاگردان آنها، کام تشنه خود را سیراب می‌کردند. در عصر حضرات امام محمد باقر(علیه‌السلام) و امام جعفرصادق(علیه‌السلام) تحولی عظیم در آموزش اسلامی پدید آمد؛ این دو بزرگوار در مسجد نبوی رواقی برای تدریس داشتند و جلسات درس و گفت‌وگوی علمی در منازل‌شان نیز بر پا بود که راویان و طالبان علم در آنها حضور می‌یافتند. علاوه‌بر آن به سؤالات مسلمانانی که از نقاط مختلف جهان آمده بودند، پاسخ می‌گفتند. سازمان این حوزه‌های درسی، ساده و قابل استفاده و بهره‌برداری برای همگان و پاسخگوی نیازهای زمان بود.

حضرت آیت‌ا... خامنه‌ای درمورد محافل درس حضرت امام محمد باقر(علیه‌السلام) و هدف، مقصود و جهتگیری آن می‌فرمایند: «...مبارزه فرهنگی این است که سعی کنند ذهنیت مردم را و فرهنگی(اموی) حاکم بر ذهن‌های مردم را عوض کنند تا راه را برای حکومت الهی هموار کنند و راه را بر حکومت طاغوتی و شیطانی ببندد و امام باقر(ع) این کار را شروع کرد و باقرالعلم الاولین یعنی این؛ حضرت شکافنده حقایق قرآنی و دانش‌های اسلامی بود. واقعا قرآن را برای مردم تبیین می‌کرد ... لذا بسیاری از مردمی که افراد متوسطی هم بودند در زمان امام باقر(ع) گرایش پیدا کردند به مکتب اهل بیت، به مکتب امامت، به همان چیزی که در عرف رایج امروز ما به او تشیع گفته می‌شود ... این کار اول امام باقر(ع) بود که یک کار بسیار مهم و اساسی بود و بیشترین کار امام باقر(ع) هم این بود ...»

حضرت آیت‌ا... خامنه‌ای درباره حوزه درسی و علمی حضرت امام جعفر صادق(ع) می‌فرمایند: «... محفل درس امام صادق(ع) و میدان آموزشی که آن بزرگوار به وجود آورد، هم قبل از او و هم بعد از او در تاریخ زندگی امامان شیعه بی‌نظیر بود. همه حرف‌های درست اسلام و مفاهیم اصیل قرآن که در طول یک قرن و اندی تحریف شده بود به‌وسیله مغرضان و مفسدان یا جاهلان، همه آنها را امام صادق به شکل درست بیان کرد و همین موجب شد که دشمن از او احساس خطر کند ....»

نسلی از فقها تربیت شدند که دارای قدرت اجتهاد بودند. قواعد مهم فقهی و اصولی وضع شد و مدارس فلسفه و کلام تاسیس گردید. کتاب‌های مختلف و متعدد توسط دانشمندان تعلیم‌یافته در محضر این بزرگواران نگاشته شد و از قبل آن کتابخانه‌های عظیم برپا گشت. 

علاوه‌بر مدینه، کوفه نیز به دلیل دو سال حضور حضرت امام جعفر صادق(ع) در آن، مرکز علمی نشر و آموزش علوم آل محمد(ص) گردید و پس از آن شهرهای دیگر مانند نجف اشرف، بغداد، مشهد مقدس، نیشابور، قم و ... به این ترتیب حوزه‌های علمی و درسی، در این عصر، الگوی تاسیس و اداره حوزه‌های علمیه در قرون بعد و خصوصا در عصر غیبت گردید. بعد از این حرکت عظیم علمی، به دلیل سختگیری خلفای بنی‌عباس، این حرکت دچار کندی شد تا این‌که زمان غیبت امام عصر(عج) فرارسید.

   

نظام تعلیمی مکتب اهل بیت(ع) که بر محور استاد/ شاگرد بوده و غالبا همراه با یک متن تعلیمی و به روش القا، املا، سماع، مباحثه، قرائت و کتابت، تکوّن و بسط‌یافته، بیش از هرچیز مبتنی بر شیوه تعلیمی امامان معصوم(علیهم‌السلام) برای اصحاب و شاگردان‌شان قرار داشته است. امامان معصوم(علیهم‌السلام)، به‌ویژه پس از واقعه عاشورا در کربلا و سیطره همه‌جانبه نظام خلافت و آثار آن، در هر فرصتی حلقه درسی تشکیل می‌دادند تا آموزه‌های دینی را که آمیزه‌ای از نفی برخی آموزه‌های نظام حاکم و ارائه آموزه‌های بدیل یا ناگفته بود، برای مخاطبان بیان کنند. 

مثلا یکی از مهم‌ترین کارهای امام سجاد(ع) تربیت شاگردان بود، ایشان علی‌رغم دوران خفقان شدید، توانستند شاگردان فرهیخته و دانشمندی تربیت کنند، شیخ طوسی تعداد ۱۷۳نفر از اصحاب و شاگردان امام را نام می‌برد.

این مخاطبان گاه یک نفر، گاه چند نفر و گاه شماری زیاد بودند و به حسب علاقه یا پرسش‌ها و اشکالات پیش‌آمده و نیز دغدغه‌های شخصی و اجتماعی خود، مباحث قرآنی، کلامی، فقهی، اخلاقی و تاریخی را مطرح می‌کردند، پاسخ می‌گرفتند و آنها را به خاطر می‌سپردند یا می‌نوشتند و سپس آنها را به دیگران انتقال می‌دادند. 

افرادی مانند: سعید بن جبیر، سعید بن مسیب، محمد بن جبیر بن‌مطعم، یحیى بن ام‌الطویل، ابوخالد الکابلى‏ و... از شاگردان مبرز امام بوده‌اند. 

حضرت آیت‌ا... خامنه‌ای درباره ویژگی حلقات درس و بحث حضرت امام سجاد(ع) می‌فرمایند: «... علی‌رغم این‌که امام سجاد(ع) در دوران امامت پربار خود که ۳۴ سال طول کشیده است، تعرض آشکاری با دستگاه خلافت نداشتند، ولی چیدن همان بساط پربار امامت و تعلیم و تربیت تعداد زیادی از عناصر مومن و مخلص و گستردن دعوت اهل بیت، کار خود را کرد و دستگاه خلافت بنی‌امیه را نسبت به آن حضرت بدبین و اندیشناک کرد به طوری که به آن بزرگوار تعرض‌هایی هم نمودند و لااقل یک بار آن حضرت را با غل و زنجیر از مدینه به شام بردند...» 

 

وقتی براساس دستور کلام‌ا... مجید در آیه ۱۲۲ از سوره توبه معروف به آیه «نفر» و همچنین سیره و روش حضرت رسول اکرم(ص) و ائمه‌اطهار(ع) نخستین حوزه‌های علمیه شکل گرفت و گسترش یافت، به‌تدریج تمدن اسلامی خود را در زندگی مردم و علم و هنر و اجتماعیات و اقتصادیات و سیاسات جامعه نشان داد. برچه اساس و با چه روشی بود که حوزه‌های علمیه توانستند چنین تحولی در جامعه و سرزمین‌های اسلامی به وجود آورند؟ چگونه روشی داشتند که در طول نزدیک به ۱۰۰۰ سال در سراسر سرزمین‌های اسلامی از درون‌شان، عالم و دانشمند و فرهیخته و فیلسوف و هنرمند و هزاران هزار انسان طراز مکتب بیرون آمد که توانستند تمدنی باشکوه در بخش وسیعی از کره زمین حاکم سازند به گونه‌ای که بنا به نوشته مورخان و کارشناسان غربی، اساس تمدن امروز بشری قرار گیرد؟ که اگر نبود، اساسا رنسانسی هم پدید نمی‌آمد و تمدن امروز بشر هم دیگر وجود خارجی نداشت.