آژیری که سال‌ها پیش به صدا درآمده

این درحالی‌است که در کل کشور 80هزار سالمند داریم که به‌هیچ‌وجه ازدواج نکرده‌اند. رقمی که در سال 1430 به بیش از دومیلیون و 500هزار نفر خواهد رسید و همه اینها در آینده تنهایی سالمندان بحرانی برای جامعه و سلامت‌روان خواهد بود. درواقع احساس تنهایی از مشکلات شایع دوران سالمندی درحال‌حاضر و در آینده خواهد بود. مسأله‌ای که به‌شدت بر سلامت سالمندان تأثیرگذار است.

اهمیت این مسأله تا جایی است که پژوهش‌هایی را به خود اختصاص داده. نتایج این پژوهش‌ها حاکی از این است که کاهش احساس تنهایی در بهبود سبک‌زندگی سالمندان نقش مؤثری دارد و این یعنی این‌که نقش حمایت از سالمندان، آموزش نیروهای متخصص در زمینه سالمندشناسی و مشاوره‌های خانوادگی و بهداشت‌روانی برای سالمندان و خانواده‌های‌شان، اهمیت پررنگ‌تری از گذشته دارد.

23 سال دیگر؛ افزایش 10درصدی سالمندان

«تنهایی، بیماری واگیرداری است» نقل‌قولی از پروفسور مانفرد اشپیزر، نویسنده کتاب «تنهایی بیماری ناشناخته». جمله‌ای کوتاه و تامل‌برانگیز که با استناد به گفته خود اشپیزر در تحقیقات گروهی پژوهشی در سال 2009 ثابت شده است. به اعتقاد این روانپزشک آلمانی، به‌واقع احساسات واگیردارند.

واقعیت امر این است که انسان موجودی اجتماعی است، بنابراین می‌تواند از نظر حسی و عاطفی هم مبتلا شود و این درحالی‌است که سالمندان بیش از سایر اقشار نیازمند توجه ویژه به نیازهای‌شان هستند. طبق آمارهای موجود سالمندان در نیمه دهه 50 تنها 5درصد از جمعیت را به خود اختصاص داده بودند.

اگرچه در اواخر دهه 90 یعنی به وقت سال 1398 سهم این جمعیت 10درصدی شد؛ رشد دوبرابری جمعیت که حدود 43سال زمان برد.

صاحبنظران این حوزه، شرایط منحصربه‌فرد جهانی را مد نظر قرار داده و اعلام کرده‌اند طی 23سال آینده یعنی از سال 1398 تا 1421 به حدود 20درصد خواهد رسید، اگرچه در شرایط فعلی چهار سال از این 23سال را پشت‌سر گذاشته‌ایم. نکته قابل‌تامل این اعداد و ارقام این است که رشد جمعیت سالمندی از 10 به 20درصد در آمریکا 70سال زمان می‌برد، در سوئد این رقم 90سال است و در فرانسه 120سال طول می‌کشد.

13درصد سالمندان تهران تنها زندگی می‌کنند

اوایل مهر 1401 بود که رئیس دبیرخانه شورای ملی سالمندان از پیش‌بینی‌هایی خبر داد که تاکید داشت کمیت جمعیت سالمندی در یک شتاب منحصربه‌فرد جهانی تا سال 1435 از یک‌سوم جمعیت عبور می‌کند.

به گفته حسام‌ الدین علامه، نکته مهم تغییرات کیفی در جمعیت سالمندی است، به‌طوری‌که در سال 1376 به‌ازای هر صد زن سالمند، 116 مرد سالمند در کشور وجود داشت. البته 22 سال بعد یعنی در سال 98 به‌ازای هر صد زن، 93 مرد سالمند جمعیت کشور را تشکیل می‌دادند. اعداد و درصدهایی که نشان از زنانه‌شدن جمعیت سالمندی در ایران دارند. در این میان در کنار زنانه‌شدن جمعیت و روند افزایشی جمعیت سالمندی، مهم‌ترین دغدغه سال‌های اخیر انزوا و تنهایی در میان سالمندان است. تنهایی و انزوایی که حاصل فوت همسر، نزدیکان و بستگان، ازدواج فرزندان و ... است. اگرچه پاندمی کرونا هم به‌ویژه در میان زنان این بخش از جمعیت تنهایی و انزوای سالمندان را تشدید کرد. البته نتایج پژوهشی نشان از این دارد که 13درصد از سالمندان تهران تنها زندگی می‌کنند؛ درصدی که در میان زنان سالمند هفت‌برابر بیشتر به چشم می‌خورد.

آمارها و پژوهش‌ها بر این مسأله تاکید دارند که میانگین تعداد فرزندان سالمندان فعلی براساس آمارهای اعلامی حدود پنج فرزند است. این درحالی‌است که تک‌فرزندی یا کاهش تعداد فرزندان در جامعه امروزی در آینده گواهی دیگر بر بحرانی‌شدن تنهایی سالمندان خواهد بود. این روند درواقع این احتمال را قوت می‌بخشد که آژیر تنهایی سالمندان به‌صدادرآمده‌است.

دورهمی‌ها، تامین‌کننده نیاز عاطفی سالمندان

«قرنطینه واقعا می‌تواند به اختلالات روانی در فرد منجر شود آن‌هم حتی در سالم‌ترین انسان‌ها.» محمدرضا ایمانی، روان‌شناس هم معتقد است انزوای اجتماعی فشارهای روحی و روانی بسیاری به آدم‌ها تحمیل می‌کند. ایمانی دورهمی‌ها، گردش با دوستان و مسافرت‌ها را بخشی از سبک‌زندگی آدم‌های امروزی می‌داند؛ سبکی که حالا تحت‌تاثیر کرونا و شرایط فعلی جامعه قرار گرفته است. «افرادی که اهل دورهمی، گردش و مسافرت بودند و روابط اجتماعی خودشان را دنبال می‌کردند با شرایط فعلی تنش‌ها و نگرانی‌هایی را تجربه می‌کنند؛ تجربه‌ای که با طولانی‌شدن شرایط فعلی نمود بیشتری خواهد داشت. پیش از این دورهمی دوستانه برای سالمندان راهکاری حداقلی برای ایجاد ارتباطات اجتماعی بود. هرچند این دورهمی‌ها برای سالمندانی که تنها زندگی می‌کنند تامین‌کننده نیاز عاطفی‌شان هم بود. نیازهایی که با خانه‌نشین شدن‌شان اغلب اوقات بی‌جواب می‌مانند و به استرس و اضطراب این افراد دامن می‌زنند. بهترین کار در چنین شرایطی برای دور ماندن از تنش‌ها، تغییر نگرش به سبک جدیدی از زندگی است. این روزها بهترین فرصت برای این است تا موضوعاتی را که تابه‌حال به آنها فکر نکرده‌ایم وارد زندگی‌مان کنیم؛ ورزش‌کردن، کتاب‌خواندن، موسیقی و تجربه ارتباطات مجازی که به کمک فناوری‌ها این روزها در دسترس همگان است. حتی به کمک این فناوری‌ها می‌توان دورهمی‌های مجازی داشت.»

حمایت‌های اجتماعی در گرو زندگی با خانواده

دورهمی‌های دوستانه، مهمانی‌های آخر هفته و ... شاید به گفته بعضی از صاحبنظران بهانه‌ای برای گریز از تنهایی آدم‌ها به‌ویژه سالمندان بوده؛ بهانه‌ای که کرونا و شرایط حاکم بر روابط شهروندان امروزی آن را دست‌نیافتنی کرده تا آدم‌ها را با تنهایی که همیشه وجود داشته روبه‌رو کند. به گفته ایمانی، داشتن سرگرمی‌ها و برنامه‌هایی از این دست شاید بهانه‌ای بوده برای گریز از مسائل درونی. مسائلی که حالا افراد مجبور به رویاوریی با آن هستند. او ادامه می‌دهد: «شاید این تنهایی که از آن صحبت می‌شود قبل از این هم وجود داشته و مهمانی‌ها و دورهمی‌ها این تنهایی را پر می‌کردند اما امروز افراد مسائل و تنهایی‌شان را برهنه‌تر از قبل ‌ببینند.»

به اعتقاد این روان‌شناس، صراحتا نمی‌توان گفت آدم‌هایی که تنها زندگی می‌کنند آسیب‌پذیرترند هرچند افرادی که با خانواده زندگی می‌کنند از حمایت‌های اجتماعی به‌مراتب بیشتری بهره می‌برند. در نتیجه آسیب‌پذیری‌شان پایین آمده و احساس سلامت بیشتری می‌کنند. ایمانی بر این باور است که میزان تاثیرپذیری افراد از شرایط این روزهای جهان، به تیپ‌های شخصیتی و تاب‌آوری‌شان بستگی دارد. بی‌شک افرادی که با برنامه پیش می‌روند و اعتماد‌به‌نفس دارند و خودکارآمد هستند تاثیر کمتری از این شرایط تنهایی خواهند داشت.