جمال‌شناسی هنر از اندیشه‌های امام(ره)

آزادیخواهی که امام خمینی(ره) در عصر پهلوی فریاد زد و از ۱۵خرداد۱۳۴۲ روند پیروزی انقلاب اسلامی ایران آغاز و در بهمن۱۳۵۷ به بار نشست، در عرصه هنر نیز به گونه‌های مختلف بازسازی شد. یعنی اندیشه امام به بازآفرینی تصاویری منجر شد که آنها را می‌توان، ذیل جمال‌شناسی اندیشه‌های امام خمینی(ره) دسته‌بندی کرد. این جریان که در ماه‌های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی شکل و شمایل جدی‌تری به خود گرفت، بعدها به‌عنوان هنر مکتبی نام‌گذاری شد که خود این جریان هنری زیرمجموعه‌هایی همچون هنر جنگ، هنر ارزشی و هنر مقاومت را نیز قرار داد. به مناسبت سالروز رحلت ملکوتی امام خمینی(ره) و سالروز قیام ۱۵خرداد، نگاهی به دیدگاه امام(ره) در مقوله هنر و تسری اندیشه‌ها بنیان‌گذار جمهوری اسلامی در جمال هنر معاصر ایران می‌کنیم.

بازنمایی اندیشه امام(ره) در هنر مکتبی
هنر مکتبی که جریان قالب هنر پس از پیروزی انقلاب اسلامی است، گرچه ریشه‌ در هنر اسلامی و سنتی ایران دارد اما در بن‌مایه تفکری، خاستگاهی متکی بر اندیشه دینی نشأت گرفته از فرهنگ تشیع دارد. فرهنگی که به‌دنبال حقیقت ناب اسلامی با تاسی از ائمه معصومین و روحیه ایستادگی و مقاومت دارد. این اندیشه که در عصر مدرنیزاسیون دوره پهلوی در تقابل با چنین تفکری بود، به همت مراجع دینی به‌ویژه امام‌(ره) در جامعه تسری پیدا کرد و موجب شکل‌گیری جریان هنری معترض در سال‌های منتهی به انقلاب شد و پس از پیروزی انقلاب انعکاس‌دهنده اندیشه‌های متعالی امام(ره) شد. این جریان هنری در شکل فلسفی و عرفانی، صورت و معنا در هنر اسلامی را در دل خود مستتر دارد اما در محتوا شکل ارشادی را نیز منعکس می‌کند. هنرمند مکتبی در حقیقت براساس آموزه‌های امام‌خمینی(ره) به‌دنبال بت‌شکنی و مبارزه با طاغوت است و گفتمان اصلی خود را از آموزه‌های اهل بیت(ع) می‌گیرد و راه عدالت، از خودگذشتگی، ایثار، شهادت، ارشاد و راهنمایی شناخت حق از باطل را برمی‌گزیند. بنابراین هنر اصیل، از دریچه نگاه هنرمندان مکتبی بر آموزه‌های فرهنگ شیعی است که امام خمینی(ره) در جهت قوت‌بخشی به این فرهنگ در دوران مبارزات خود بر آن تاکید ویژه داشت.

هنر انقلابی از منظر امام
امام خمینی(ره) به‌عنوان یک عالم دینی و یک رهبر سیاسی در عرصه فرهنگی و هنری نیز نقطه نظرات قابل‌توجهی ارائه داد که موجب شکل‌گیری جریان هنری مکتبی به‌عنوان سیمای هنری انقلاب اسلامی محسوب می‌شود. امام در صحیفه، در چهار بند تعریف جامعی از هنر ارائه می‌دهد که بن‌مایه اصلی جریان هنر مکتبی است و به هنر معاصر ایران قوام می‌بخشد. در صحیفه آمده‌است:

هنری مورد قبول قرآن است که صیقل‌دهنده اسلام ناب محمدی(ص)، اسلام ائمه هدی(ع)، اسلام فقرای دردمند، اسلام پابرهنگان، اسلام تازیانه‌خوردگان تاریخ تلخ و شرم‌آور محرومیت‌ها، باشد.
هنری زیبا و پاک است که کوبنده سرمایه‌داری مدرن، نابودکننده اسلام رفاه و تجمل، اسلام التقاط، اسلام سازش، اسلام مرفهین بی‌درد و در یک کلام، اسلامی آمریکایی باشد.
هنر نشان‌دهنده نقاط کور و مبهم معضلات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است.
هنر ترسیم روشن عدالت، شرافت و انصاف و تجسم تلخکامی گرسنگان مغضوب قدرت و پول است.

براساس این آموزه‌های بنیان‌گذار جمهوری اسلامی، هنر مکتبی برخلاف هنرهای تزئینی و فرم‌گرای اسلامی که نیاز به کشف معنا دارند، هنری با بیان صریح و روشن اخلاقی، ارشادی و واقعگراست که وظیفه تبلیغ دیدگاه‌های مذهبی و دینی را دارد.با این نگاه صحنه اول هنر جایی برای مبارزه با طاغوت‌های زمانه، مبارزه با نفسانیات و اشاعه‌دهنده فرهنگ از خودگذشتگی و ایثار است و در ثانی تجلی معنویت و تعهد انسان به اخلاقیات را نمایان می‌سازد که زیست بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران نیز به‌خوبی این اندیشه را بازنمایی می‌کند.

ارزش‌های معنوی انقلاب در هنر ارزشی
با پایان جنگ تحمیلی، هنر انقلاب و هنر جنگ که به خوبی توانسته‌بود تصویری از تفکر انقلابی مبتنی بر اندیشه امام(ره) را ارائه کنند، به دوران متفاوتی قدم گذاشت. رحلت ملکوتی امام‌خمینی(ره) در این دوران، چالشی جدی در برابر هنر بود. از همین رو بازنمایی اندیشه‌های امام در آثار هنری برای ارتباط نسل جدید با بن‌مایه‌های تفکر امام (ره) شکلی جدی‌تر به خود گرفت. در این دوران به دلیل کثرت مضمون از اندیشه‌های بنیانگذار فقید انقلاب اسلامی، هنر دچار فراوانی موضوع شد و هنر ارزشی ذیل هنر انقلابی شکل گرفت؛ هنری که متکی بر ارزش‌های انقلابی و تفکرات امام راحل بود. عنصر وحدت‌بخش برای سیر جریان فرهنگی و هنری در این دوران، اندیشه‌های امام (ره) بود و در همین دوران جشنواره‌های مختلف موضوعی در رابطه با زندگی امام (ره) شکل گرفت و آثار متعددی در رابطه با زندگی ایشان تولید شد. اما شرایط اجتماعی در این سال‌ها که دوران پر فراز و نشیب انقلاب و جنگ را طی کرده بود، جامعه را با رفاه نسبی روبه‌رو کرد و برخی سیاست‌گذاری‌ها موجب شد مصرف‌گرایی و زندگی تجملاتی در جامعه بیشتر شود و این نوع تفکر مثل دوران انقلاب مورد نکوهش قرار نگیرد. در همین دوران جریان قدرتمند هنر که همانا هنر مکتبی بود، تلاش کرد برخلاف جریان اجتماعی بر حفظ داشته‌های ارزشمند انقلاب تاکید داشته باشد بر همین اساس ارزش‌هایی مثل مبارزه با مصرف‌گرایی در آثار هنرمندان این دوران مورد بازخوانی قرار می‌گرفت. بر همین اساس مولفه‌های هنر ارزشی را می‌توان در چهار محور بررسی کرد.

تبیین ایدئولوژی نظام اسلامی مثل مسأله فلسطین، جنگ نرم، امر به معروف و نهی از منکر و...
مضامین اخلاقی و معرفتی با اسلام جهادگر
احیای هنرهای آیینی و سنتی
بازگویی خاطرات و روایات از اتفاقات معاصر کشور

در حقیقت هنر ارزشی تلاش می‌کرد همراه با جامعه، ارزش‌های انقلابی و جهادی را تداوم ببخشد. اما نگره حمایت دولتی از هنر ارزشی و کثرت موضوعی، عملا نتوانست دوران اوج و شکوه هنر مکتبی در دوران انقلاب به ویژه دوران جنگ را بازنمایی کند.

عناصر تصویری هنر از منظر امام(ره)
برای جریان‌شناسی هنر انقلاب اسلامی یا همان هنر مکتبی که بن مایه تفکری امام‌خمینی است، می‌توان به عناصر واحدی رسید که هنرمندان پیرو خط امام آنها را برای بیان بصری خود انتخاب کردند:

روایت: روایت اصلی‌ترین نشانه‌ای است که در آثار هنر مکتبی قابل بازخوانی است. روایتگری در این آثار ملهم از تصویرسازی‌های خیالی است که پیشتر در هنر مردمی ایران نمود داشت. اما روایت‌های هنر مکتبی نشات گرفته از رویدادهای تاریخی معاصر و ثبت و حفظ آنهاست. یعنی هنرمندان مکتبی تلاش کردند در دل آثار خود، روایت‌های تاریخ معاصر مانند شهادت در راه مبارزه با طاغوت، معرفی چهره واقعی مستکبران و جانفشانی و مقاومت مظلومان در برابر ظلم را به نمایش گذارند.

تصویرسازی شخصیت‌های دینی: برای پیوند بیشتر مردم دینی ایران با هنر، هنرمندان مکتبی برای ارجاع فرهنگ معاصر به فرهنگ دینی و تظلم‌خواهی شیعی، از شخصیت‌های دینی در کنار رویدادهای تاریخی معاصر بهره گرفتند تا زمینه ایجاد تمثیل میان نگرش انقلاب اسلامی با تشیع علوی را انعکاس دهند. بر همین اساس دیدن تصویری از اسوه‌های دینی مانند شهدای کربلا در کنار شهدای راه پیروزی انقلاب به تصویری آشنا در جریان هنر مکتبی تبدیل شد.

اماکن مقدس: بازنمایی تصاویر اماکن مقدس و تاریخی که جنبه عقیدتی دارند یکی دیگر از عناصر تصویری هنر مکتبی است. در دوران انقلاب بر اساس نگره امام‌خمینی(ره) به موضوع مظلومیت ملت فلسطین «تصویر قدس» و در زمان جنگ تحمیلی بازنمایی «تصویر کربلا» در کنار شهدای دفاع‌مقدس از موضوعات پر تکرار در آثار هنری این دوران است.

اخلاقیات: تصویر فقر و نابرابری اجتماعی و همچنین مذمت انسان از خود بیگانه در جامعه مصرفی، یکی دیگر از عناصر اصلی هنر مکتبی است. امام که انقلاب اسلامی را انقلاب پابرهنگان معرفی می‌کرد، این اندیشه را در میان هنرمندان مکتبی تقویت کرد تا با تصویر نابرابری‌های اجتماعی از هنر برای اصلاح جامعه اسلامی بهره بگیرند.

مبارزه: ارائه تصاویری از مبارزه با امپریالیسم و استکبار و نشان دادن سقوط معنایی چنین جوامعی، از دیگر مضامین هنر مکتبی است. امام‌خمینی(ره) که در طول حیات خود همواره در برابر تفکرات غربی ایستاد و در نقد چنین جریاناتی دست به روشنگری می‌زد، زمینه‌ای را فراهم کرد تا هنرمندان نیز در آثارشان به مبارزه با تفکرات الحادی بپردازند.

اندیشه امام(ره) در بازنمایی هنر جنگ
هنر مکتبی در سال‌های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی بر اساس دیدگاه امام خمینی(ره) شکل گرفت و نقطه ظهور عینی آن، نمایشگاه «سیری در انقلاب اسلامی» بود که در حسینیه ارشاد در اسفند سال ۵۷ برگزار شد. در حقیقت اغلب هنرمندان حاضر در این نمایشگاه، دانشجویان دانشکده هنرهای زیبا بودند که بعدها برخی آنها به دانشجویان پیرو خط امام هم معروف شدند. این هنرمندان جوان که متاثر از فرهنگ انقلابی و اسلامی بودند، بعدها هسته مرکزی هنر مکتبی را شکل دادند. حبیب‌ا... صادقی، کاظم چلیپا، ایرج اسکندری، مصطفی گودرزی، ابوالفضل عالی و... از جمله این هنرمندان بودند.استقبال از این نمایشگاه و تاسیس حوزه اندیشه و هنر اسلامی در حسینیه ارشاد که بعدها به حوزه هنری تغییر نام داد، به این جریان هنری و بنیان‌های نظری و اندیشه‌ای آن قوام بخشید و پس از آن انقلاب فرهنگی و تاسیس سازمان تبلیغات اسلامی و حوزه هنری، عملا هنرمندان این عرصه فعالیت گسترده‌ای پیدا کردند. حسینیه ارشاد که در زمان پیروزی انقلاب اسلامی کانون ترویج اندیشه اسلامی و انقلابی بود، توانست تفکرات امام را توسط شاگردان و حلقه یاران نزدیک امام، در اختیار جوانانی قرار دهد که به دنبال هنری نوگرا بر اساس اندیشه انقلابی بودند. وقوع جنگ تحمیلی سبب شد این هنرمندان جوان فعالیت خود را متمرکز بر آثاری کنند که روحیه مقاومت و شهادت‌طلبی را بازنمایی می‌کردند، هر قدر جنگ تحمیلی طولانی‌تر می‌شد، استفاده از استعاره‌ها و نمادها هم به تابلوها بیشتر راه پیدا کرد. هنرمندان مکتبی در جریان هنر جنگ، از نقوش، فرم، مضامین و نشانه‌های مذهبی بیشتر استفاده کردند تا به محتوای جنگ، امری مقدس ببخشند. در این دوران هنر رئالیستی که در زمان انقلاب شکل گرفت و جنبه انتقادی داشت جای خود را به رمانتیسیسم آرمانی داد و نگاه نشانه‌شناسانه مدرنیستی به سمت سمبولیسم گرایش پیدا کرد، قوام یافتن نگاه هنرمندان مکتبی طی دوران جنگ توانست جریان قدرتمند هنری پدید آورد که نمونه کم‌نظیری از آن در تاریخ هنر ایران وجود دارد.

پرچم برافراشته امام‌(ره) در هنر مقاومت
تلاش هنرمندان مکتبی که بن اندیشه‌های امام (ره) را بازنمایی می‌کردند، نتوانستند به خوبی در دوران هنر ارزشی تاثیری قابل‌توجه در جامعه بگذارد، این موضوع از جهات مختلفی قابل بررسی است، زیرا در این دوران جامعه با موضوعات دیگری درگیر شد و موضوع تهاجم فرهنگی با باب‌شدن مفاهیمی همچون جهانی شدن با رواج اینترنت در کشور نوعی نگاه سلطه‌جویان غرب و ترویج فرهنگ غربی در کشور را شکل داد. از همین رو انقلاب اسلامی ارزش‌ها و دستاوردهای خود را در تهاجم سیاست امپریالیستی می‌دید. بر همین اساس نوعی فرهنگ مقاومت به این نگره در کشور برنامه‌ریزی شد. این گفتمان با تعریف جهان اسلام و حفظ داشته‌های فرهنگی کشورهای خاورمیانه که پایگاه اصلی جهان اسلام هستند، شکل گرفت. حال با یک دهه فترت، هنر مکتبی گفتمانی ویژه و عمیق برای طرح مسائل عقیدتی خود یافته بود. مقاومت جهان اسلام در برابر فرهنگ جهانی شدن. این گفتمان تلاش داشت با قوت‌بخشی به فرهنگ اسلامی، نوعی از وحدت را در جامعه اسلامی خاورمیانه پدید آورد تا بر حفظ این ارزش‌ها تاکید کند. این موضوع شاکله اصلی هنر مقاومت است.