دروازه‌هایی که به هزاره‌های گذشته باز شد

داستان چنین است که اتفاقا همین نفاست چنین آثاری به‌اضافه عواملی مانند ورزیدگی صنعتگر و نبوغش در کار با چوب، موجب شده جنبه ریخت‌شناسانه این کتیبه‌ها ندیده بماند یا کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گیرد. ویژگی‌هایی مانند انتقال حروف تخت بر زمینه چوب، تغییراتی در شکل حروف پدیدارکرده و خطوط سنتی را از ظاهر بی‌نقص‌شان به شکل و شمایلی بدیع و خاص درآورده که به تنوع حروف و لحن متفاوت آنها انجامیده‌است. بنا به گزارش خبرنگار جام‌جم مجموعه‌ای چوبی شامل سه در تاریخی که با کوشش یک زوج پژوهشگر دانشگاهی شناسایی شده‌است که به باور این کارشناسان، گواهی روشن از آغاز مسیر پرداختگی و بالندگی خط کوفی ایران در دوره ساخت‌شان (آل‌بویه) به شمارمی‌آید.

خوانش کتیبه کوفی متفاوت
دکتر مهناز شایسته‌فر، مدیر گروه هنر اسلامی و دکتر محمد خزایی استاد این دانشگاه با خوانش متن کتیبه کوفی این سه جفت در چوبی در موزه تخت جمشید روشن ساختند که در بزرگ‌تر سال ۳۶۳ هجری قمری به دستور عضدالدوله، پادشاه مقتدر آل‌بویه برای بقعه‌ای احتمالا در شیراز ساخته شده‌است. معماری و شیوه تزئینات در هر دوره تاریخی، دارای ویژگی‌هایی است که بررسی‌شان برای بازشناسی آثار هر عصر، کمک‌ مؤثری به‌شمار می‌رود. درها از عناصر مهم معماری ایرانی است که بازتاب رسوم و آیین‌ها، مذهب و بسیاری باورها و ویژگی‌های فرهنگی را در ساخت و تزئین‌شان می‌توان مشاهده کرد. درهای مسجد شگفت‌انگیز نطنز، مجموعه درهای کشف شده در سمرقند و بخارا موجود در موزه ازبکستان، مجموعه موجود در موزه لوور از جمله درهای ایرانی پیش از دوران مغول است. کم‌شماربودن آثار چوبی کهن، جدا از شرایط اقلیمی چهار فصل ایران، دلایلی دارد که بیرون از افق این گزارش است.

طراحی حروف در معماری
فرازهای بعدی از کشف دری تاریخی (موسوم به بهبهان) گزارش می‌دهد که در مقایسه با مجموعه‌های یاددشده، بسیار زیباتر شکیل‌تر و هنرمندانه‌تر است که با ظرایف چشمگیر و ویژگی‌های هنری خاص و بی‌مانندش به باور کارشناسان واقعا نقطه عطفی در هنر ایرانی ــ اسلامی دوره آل‌بویه است. چنان‌که قدمت خط کوفی «بنایی» بنا به همین شناسایی تا دوره آل‌بویه یعنی اواسط سده پنجم هجری عقب رفت. کتیبه‌های کوفی دو جفت در را می‌توانید در نوار بالایی قوس‌ها که شامل سوره اخلاص و عبارت «وحده لا شریک له» است و در قاب اصلی نماز جعفر طیار کارشده، ببینید. همچنین کتیبه‌ای با اطلاعات تاریخی حاکی است که دستور ساخت بقعه شریفه به فرمان عضدالدوله در آن سال صادر شده‌بود. در دو لنگه سوم بزرگ‌تر، پرکارتر و از ظرافت بیشتری بر خوردار است که به دوره پایان آل‌بویه، ابومنصور فولاد آخرین پادشاه بویهی فارس مربوط می‌شود. متن اصلی کتیبه دعای اذن دخول بقعه و تاریخ ساخت آن ماه رمضان ۴۴۵هجری قمری را نشان می‌دهد. در تاریخی یادشده به سال ۱۳۱۲ در شهرستان آباده استان فارس کشف و خریداری سپس به موزه تخت‌جمشید منتقل شده‌بود. با دقت در کتیبه‌های در چوبی موجود در موزه ملی ایران، تنوع بیشتری را در «طراحی حروف» می‌توان مشاهده کرد.

شبیه در آرامگاه امیرالمومنین
بنا به اسناد این زوج دانشگاهی، در چوبی موجود در موزه ملی ایران که در بهبهان کشف شده در واقع همان در گمشده امامزاده حمزه دهدشت است. این در از جنس چوب مرغوب به رنگ قهوه‌ای تیره با وزنی سبک است. جالب است که یکی از متخصصان با بررسی این در چنین اذعان کرده که من ابتدا تصورم این بود که هر لنگه این در، تخته سنگی یک‌تکه نفیس و ظریف است، چراکه شیوه پرداخت آن، تشخیص را برای هر بیننده‌ای ناممکن و مشکل ساخته‌است. این در مستطیلی دارای دو لنگه متوسط است و بر سطوح هرکدام کتیبه‌ای با کلمات و آیات و اسماء قرآنی همراه با نگاره‌های گیاهی، کنده‌کاری و نقر شده. دور تا دور با خط کوفی درشت و حاشیه باریک قاب‌ها با خط کوفی ساده بسیار ریز و ظریفی پوشیده شده‌است. نکته دیگر این که این قطعات، جداگانه کنده‌کاری سپس به هم متصل شده‌اند. گرچه در مذکور با نقوش گیاهی تزیین شده اما بیشتر سطحش را کتیبه‌های کوفی و نسخ ظریف پوشش داده‌است. جالب است که الگوی طراحی، ساختار تزئینات و متن کتیبه‌های دو جفت از این در‌ها با دری چوبی مشابهت دارد که در موزه عربی قاهره، مجموعه رابنو نگهداری می‌شود و به آرامگاه امام علی(ع) تعلق داشته که به فرمان عضدالدوله ساخته شده‌است. با بررسی منبت‌کاری‌های به جا مانده از این دوران می‌توان این نکته را عنوان کرد که هنر منبت‌کاری با هنر گچکاری دوره آل‌بویه از جمله نقوش و کتیبه‌های مسجد جامع نائین، بخش کهن مسجد جامع اردستان و نقوش محراب مسجد جامع نی‌ریز، از لحاظ تزئینات اختلاف چندانی نداشته و در حقیقت همان روند تحولی که در گچبری ساسانی تا دوره اسلامی وجود داشته در منبت‌کاری نیز اتفاق افتاده‌است.

تکامل خوشنویسی با در‌های چوبی
گفتنی است تناسب حروف در کتیبه با آنچه در خطوط سنتی روی کاغذ مشاهده می‌شود، تفاوت‌های اساسی دارد که به دلیل حک شدن روی چوب، ویژگی‌های منحصربه‌فردی را به تماشا می‌آورد، مانند کتیبه صندوق قبر امامزاده۷۲تن ساروق(موزه ملی ایران) که نوعی خط نسخ ویژه را بازآفریده‌است. یا لوح چوبی قرن نهم موزه قاهره که فشردگی حروف و استخوان‌بندی آنها موجب شده همه کلمات در حالی که یک سطح واحد و یک‌تکه را شکل داده‌اند با هم برخورد کنند اما البته چیره‌دستی استادکار، مانع آن شده که این تداخل و همپوشانی خللی در خوانایی و زیبایی نوشته‌ها ایجاد کند. یا قاب چوبی قرن ۱۰ موزه لوور که کتیبه برگرفته از ثلث است و رفتارهای آزادتری نسبت به این خط دارد. آثار نفیس چوبی دربرگیرنده بخش مهمی از تاریخ صنایع دستی ایران و روایتگر تکامل شیوه‌های خوشنویسی درگذر زمان است. آثار ساخته‌شده از چوب در ایران فراوانی بسیار و هنرمندانگی بی‌مانند دارد و نمونه‌های متعددی که در موزه‌های سراسر جهان محفوظند گواه این ادعاست.

قدیمی‌ترین نمونه اثر چوبی مجموعه
این لوح چوبی منبت‌کاری شده، قدیمی‌ترین نمونه اثر چوبی متعلق به دوران اسلامی فارس به شمار می‌رود و اکنون در بخش گنجینه موزه تخت‌جمشید شیراز نگهداری می‌شود. لوح دو لنگه که سال ۱۳۱۲ در شهرستان آباده کشف شد با ابعاد ۸۷/۵ در ۲۹/۵ سانتی‌متر و وزن لنگه سمت راست ۳۲۰/۵ و لنگه سمت چپ ۱۶۰/۵ کیلوگرم از جنس چوب گردو با رنگ نخودی است. البته خط کوفی از دستاوردهای هنر ایرانی بوده و تنوع طرح‌ها و شکل‌های آن چنان است که امروز نیز الهام‌بخش هنرمندان شده‌است. این شیوه خوشنویسی سبک‌ها و شکل‌های خلاقه، متنوع، زیبا و گوناگونی دارد که برخی آنها کاربرد خاص داشته‌اند؛ مانند انواع کوفی بنایی یا کتابت و کتیبه‌نگاری که شماری به خاطر ویژگی نرم و شکل‌پذیر این شیوه خلاقه، برای بیننده ناآشنا سهل‌یاب نیست؛ چراکه یکی از دلایل ناشناسا بودن این در‌های تاریخی نیز به همین موضوع برمی‌گردد که خواندن شماری از خطوط کوفی به مهارت فنی نیاز دارد. پیشرو بودن هنر معماری ایران در طول دوره‌ها، نکته مهمی است که مورد اتفاق صاحب‌نظران است. توجه به ظرایف و ویژگی‌های هنر ایرانی در ساخت‌وسازها، قرینگی و برجسته‌کاری‌های چشمگیر و بهره‌گیری از نقش‌های اصیل و آرایه‌های نمادین پرمعنا و همچنین تناسب عناصر مثلا سردرهای باشکوه با در‌ها و دیگر بخش‌های سازه‌ها از جلوه‌هایی است که در عناصر معماری ایرانی می‌درخشد. مثلا علاوه‌ بر درها، پنجره‌های مشبک موسوم به ارسی با آن شیشه‌های متنوع، رنگارنگ و طرح و نقش‌های ویژه از عناصر چشم نوازی است که با فضاسازی خاصی، به زندگی و سازه‌های ایرانی زیبایی غیرقابل وصفی می‌بخشد.

هنر آل‌بویه در دوره عضدالدوله دیلمی
معروف‌ترین خاندان دیلمی که در ایران به قدرت رسید سلسله آل‌بویه یا بویهی بود که از سال ۳۲۲ تا ۴۵۴ هجری قمری در شاخه‌های مختلف بر بیشتر بخش‌های ایران و عراق فرمان می‌راند. عضدالدوله یکی از مهم‌ترین شخصیت‌هایی است که در دستگاه آل‌بویه به سلطنت رسید. او نواحی مختلف را که پیش از او درگیر پراکندگی و کشمکش بودند، متحد کرد و قدرت این سلسله را به اوج شکوه خود رساند، به گونه‌ای که دوره این پادشاه دیلمی نسبت به دیگر حاکمان بویهی، دوره اوج و اقتدار آل‌بویه شمرده می‌شود. مهم است ذکر شود اسلام ناب محمدی یا مذهب شیعه اثنی‌عشری به باور کارشناسان تاثیری شگرف بر هنر و میراث فرهنگی این مرز و بوم داشته که با توجه به محور این گزارش با وجود از میان رفتن آثار چوبی با خواندن نمونه‌های اندک به جا مانده از کتیبه‌ها و بررسی تاریخی، به گفته این زوج پژوهشگر نتایج مهمی از تاریخ تشیع طی سده‌های چهارم تا سیزدهم به دست می‌دهد. هنگامی که هنر ایرانی این عصر را می‌نگریم درمی‌یابیم چرا با چنین شاهکارهایی روبه‌روییم. به قول اتینگ‌هاوزن: «سنت‌های هنری گذشته در این دوران پس از تجربه‌های زیاد با شرایط جدید هماهنگ و منطبق شدند.» در واقع به باور صاحب‌نظران: هنر ایران به شیوه تکامل یافته جدیدی رسید که ویژگی‌های فرهنگی و هنری ایران در آن لحاظ شده‌است همچنین تاثیر بینش و روح اسلامی، نوعی وحدت را به بیننده القا می‌کند. عضدالدوله در این دوره با حفظ و کنترل قدرت خلافت عباسی سعی کرد از جایگاه سیاسی این نهاد برای ارتقای مشروعیت حکومت خود بهره ببرد. او بناهای عام‌المنفعه بسیاری ساخت همچنین آرامگاه‌های ائمه شیعه بازسازی و زیارت آنها ترویج شد. در این راستا گزارش مقدسی، جغرافیدان و مورخ یادکردنی است: پرآوازه‌ترین اثر عضدالدوله کاخی در شیراز بود با دو طبقه و ۳۶۰ اتاق و کتابخانه‌ای عظیم. او شماری از مزارات شیعه را آباد کرد که یکی از مهم‌ترین آنها حرم امام علی(ع) بود. حمدا... مستوفی در قرن هشتم (ه.ق) نیز ساختمانی را که در زمان او بر مزار امام‌علی(ع) بوده، ساخته شده به فرمان عضدالدوله در سال ۳۶۶ (ه.ق) عنوان کرده‌است. همچنان که ابن‌اثیر نیز ساخت این بنا را در وقایع سال ۳۶۹ آورده که این از مهم‌ترین کارهای عضدالدوله بود و طبق وصیتش پیکر او را پس از مرگ در نجف اشرف کنار آرامگاه امام(ع) به خاک سپردند. پیش از این نیز دکتر خزایی در روند پژوهش هنر اسلامی، در هزارساله‌ای را متعلق به امامزاده حمزه(معصوم) دهدشت با خوانش کتیبه‌های کوفی آن شناسایی کرده بود که به سفارش آخرین پادشاه آل‌بویه ساخته شده و اکنون در موزه ایران‌باستان نگهداری می‌شود. کتیبه‌هایی از سوره «یس» و دعای توبه صحیفه سجادیه و دعای امام زمان(عج) با نقوش گیاهی از تزئینات این در نفیس است که از معدود آثار مهم به‌ جا مانده از دوره آل‌بویه و از منحصربه‌فردترین در‌هایی است که در هزاره گذشته به دست هنرمندان ایرانی آفریده شده‌است.