پیشروی بیابان؛ کابوس اراضی کشاورزی

سال‌هاست در بسیاری از استان‌ها بخشی از زمین‌های زراعی دیگر توان خود را از دست داده‌اند و به دلیل بی‌آبی، قلب‌شان سوخته و دیگر محصولی در دل‌شان نمی‌روید. این اتفاق وقتی نگران‌کننده می‌شود که بدانیم در استان‌های غرب و شمال‌غرب ایران که همیشه به دلیل بارش‌های خوب زبانزد بودند، زمین‌های زراعی به بیابان تبدیل شده و این پدیده در حال پیشروی است. البته این فاجعه از دید مسئولان پنهان نمانده و به گفته معاون سازمان جهاد کشاورزی اردبیل طی ۱۰ سال آینده با تداوم خشکسالی‌ها ۲۰ هزار هکتار از اراضی حاصلخیز این منطقه به بیابان لم‌یزرع تبدیل می‌شود.

از نظر اقلیم، بیابان به مناطقی گفته می‌شود که میزان بارندگی در آن منطقه کمتر از ۲۰۰ میلی‌متر و همچنین از دمای بالایی برخوردار باشد. به یک سری از بیابان‌ها هم بیابان‌های ثانویه گفته می‌شود یعنی این مناطق تحت تاثیر فعالیت‌ها و نوع کاربری‌هایی که بشر در زمین انجام می‌دهد، ایجاد می‌شود.

معاون سازمان جهاد کشاورزی اردبیل با بیان این‌که موانع رشد تولید در بخش‌های مختلف کشاورزی قابل تأمل و بررسی است و سعی می‌کنیم با توجه به اهمیت مواد غذایی در این حوزه سنگر تولید را مورد حمایت و صیانت قرار دهیم، به هشت رکن طبیعی و غیرطبیعی مؤثر در کشاورزی اشاره کرده و می‌گوید: «در بحث اقلیم با افزایش دما و در بحث آب، خاک و ژنتیک با بحران‌های کمبود آب‌های زیرزمینی و همچنین فرسایش خاک روبه‌رو هستیم که اگر بی‌توجهی‌ها و غفلت‌ها در ۱۰ سال آینده ادامه پیدا کند، با توجه به تشدید خشکسالی‌ها ۲۰ هزار هکتار از اراضی حاصلخیز استان اردبیل به بیابان لم‌یزرع تبدیل خواهد شد.» علیرضا خواجوی ادامه می‌دهد: «برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی، تداوم خشکسالی و فقر خاک شرایط بحرانی را در استان اردبیل رقم زده به طوری که ۲۰۰۰ میلیارد تن فرسایش خاک در سال‌های اخیر اتفاق افتاده و منابع ارزشمند خاک از بین رفته است. به رغم منابع انسانی توانمند در این استان به ویژه ۱۲۰ هزار بهره‌بردار بخش کشاورزی، همچنان ۹۸ درصد کشاورزی استان در دست بخش خصوصی است و ما با مشکل انتقال دانش و فناوری‌های جدید به این حوزه روبه‌رو هستیم.» میانگین سرانه آموزش و ترویج در دنیا ۲۰۰۰ دلار و در ایران ۳۷ هزار تومان است. در استان اردبیل هم میانگین سرانه آموزش و ترویج در بخش کشاورزی رقم ناچیز ۳۰۰ تومان است.

بی‌توجهی و غفلت در این حوزه یکی از دلایل آسیب به بخش کشاورزی است و در این میان متأسفانه دانشگاه‌ها نیز در به‌روزرسانی علوم پیشقدم نشده و سیستم اجرایی سعی کرده در بهره‌مندی از فناوری‌های جدید از دانشگاه‌ها جلوتر حرکت کند. در حال حاضر تولید محصولات ارگانیک و توجه به علوم نانو در بخش کشاورزی ضروری و برنامه راهبردی مقابله با خشکسالی پیش‌بینی شده است. اردبیل سالانه به ۲۰۰ میلیارد تومان اعتبار در این حوزه نیاز دارد تا در مقابله با خشکسالی‌ها به نتیجه برسد.

تولید بیابان سه برابر برنامه‌های پیشگیرانه

سالانه یک میلیون هکتار از اراضی کشور به بیابان تبدیل می‌شود و این در حالی‌است که ۹۰ میلیون هکتار از اراضی ایران نیازمند عملیات آبخیزداری است. هر چند مسئولان عنوان می‌کنند با توجه به محدودیت‌های اعتباری، سالانه حدود ۳۰۰ هزار هکتار مدیریت می‌شود اما میزان تولید بیابان بیش از سه برابر فعالیت‌های موجود برای مقابله با بیابان‌زایی است.

اواخر سال گذشته رئیس سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری ایران، در مورد شتاب بیابان‌زایی در کشور هشدار داد و گفت: «در حال حاضر سالانه ۳۰۰ هزار هکتار از زمین‌هایی که در معرض بیابان‌زایی قرار دارند، با اقدامات مختلف مدیریت می‌شوند، اما میزان بیابان‌زایی به سه برابر این اقدامات پیشگیرانه رسیده است و سالانه یک میلیون هکتار از اراضی کشور به بیابان تبدیل می‌شو‌د.» عباسعلی نوبخت با اشاره به این‌که در حال حاضر از ۱۶۵ میلیون هکتار عرصه، حدود ۱۲۵ میلیون هکتار در قلمروی «فرسایش آبی» قرار دارد، افزود: «از یک سو خساراتی به‌واسطه سیل‌ها اتفاق می‌افتد و از سوی دیگر ۳۹ میلیون هکتار در قلمروی فرسایش بادی قرار دارد.» به‌گفته این مسئول، بنا به مطالعات سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری، در مورد حدود ۲۰ میلیون هکتار از این ۳۹ میلیون هکتار، فعالیت آبخیزداری انجام شده و قرار است با اعتبارات تعیین‌شده، در ۱۹ میلیون هکتار باقیمانده نیز در سه سال آینده آبخیزداری اجرایی شود. نوبخت با تاکید بر این‌که اجرای این طرح‌ها بدون فعال کردن بخش مدیریت آبخیز امکان‌پذیر نیست، افزود: «سه حوزه، شامل دریاچه ارومیه، اترک و گرگان، به صورت «پایلوت» در نظر گرفته‌ شده و در ردیف بودجه قرار گرفته‌اند که اجرایی می‌شود.»

یک سوم زنجان دچار مشکل

روند روزافزون تخریب منابع طبیعی در بسیاری از نقاط جهان، تهدیدی جدی برای بشریت محسوب می‌شود. یکی از مظاهر این تخریب بیابان‌زایی است که در حال حاضر به عنوان معضلی عظیم گریبان بسیاری از کشورهای جهان از جمله کشورهای در حال توسعه را چسبیده است.

رئیس حفاظت خاک و آبخیز‌داری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی زنجان با اشاره به مناطق از استان که مستعد بیابان‌زایی هستند، می‌گوید: «اگر راهکاری پیدا نکنیم بیش از ۳۵ درصد استان دچار مشکل بیابان و بیابان‌زایی خواهد شد.» پرویز عبدی‌نژاد با بیان این‌که ۲۳ درصد مساحت زنجان به طور قطعی بیابان است، ادامه می‌دهد: «۱۳ درصد اراضی کشاورزی استان نیز در معرض تبدیل به بیابان است. ضمن این‌که برای جلوگیری از این موضوع باید بحث به کارگیری مدیریت درست، اصلاح نوع شخم و استفاده از گونه‌های گیاهی که توانایی رشد و استقرار در مناطق مستعد بیابان هستند را پیش بگیریم.»