آغاز هجوم ریزگردها

شاید نتوان گفت که تالاب‌ها از بین رفته‌اند، زیرا تالاب‌ها اکوسیستم‌های پویایی هستند و به محض ورود آب، مجدد خودشان را احیا کرده و زندگی به آنها برمی‌گردد اما مهم این است که آب برگردد و در‌غیر‌این‌صورت، باید منتظر گرد و غبارهای کشنده حاصل از این اتفاقات شد.

برای نجات تالاب‌ ها باید تمام اقدامات لازم در کنار هم دیده شود، نمی‌توان پیگیر حقابه آنها بود و اما توسعه ناپایدار یا کشاورزی لجام گسیخته را هم داشته باشیم. اینها جمع تضاد است و با روش‌های کنونی زنده‌کردن تالاب‌ها امکان پذیر نیست.

چند سالی می‌شود که گرد و غبار، روزگار مردم شهرهای مختلف را سیاه و خاکستری کرده و با این‌که هنوز روزهای گرم سال جاری از راه نرسیده است اما گرد و غبارها زودتر خود را رسانده‌اند تا اخطاری برای بی‌توجهی‌ها باشند. این پدیده صدمات جبران ناپذیری بر پیکره زیست‌محیطی وارد کرده و به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، منشأ داخلی بیشتر ریزگردهای ایران، تالابی بوده و در صورت ادامه روند خشک شدن تالاب‌ها و تامین‌نشدن حقابه آنها می‌توانند به کانون‌های جدیدی برای تولید گرد و غبار تبدیل شوند.

هامون و بدقولی افغان‌ها

یکی از بزرگ‌ترین دردهای تالاب‌های مرزی این است که کشورهای همسایه حقابه آنها را نداده و بی‌خیال مسئولان نسبت به این امر، مرگ این اکوسیستم‌ها را رقم می‌زند. تالاب بین‌المللی هامون، هفتمین تالاب مهم دنیاست.این دریاچه از سه بخش با نام‌های «هامون پوزک» در شمال شرقی، «هامون صابری» در شمال و «هامون هیرمند» در غرب و جنوب غربی سیستان تشکیل شده است. بخش وسیعی از هامون پوزک و قسمت عمده هامون صابری در خاک افغانستان و بقیه هامون‌ها در خاک ایران قرار دارد که اغلب سال‌ها پرآب و در فصل بهار بعد از ورود سیلاب رودخانه هیرمند و انشعابات آن، سه هامون به یکدیگر متصل شده و به شکل نعلی دیده می‌شود. خشکی تالاب هامون از سال ۱۳۷۵ همزمان با شروع دوره هفت ساله اول خشکسالی حاکم بر استان سیستان و بلوچستان آغاز شد، این روند با طولانی شدن دوره خشکسالی و پا نهادن به دوره دوم خشکسالی در هفت سال دوم شدت پیدا کرد.

در کمال تاسف و طی سال‌های اخیر در میان تمام دغدغه‌های زیست محیطی، احیای تالاب بین‌المللی و بزرگ‌ترین دریاچه آب شیرین ایران، به فراموشی سپرده شده و انگار همه مرگ هامون را پذیرفته‌اند. بیش از دو دهه است که مردم سیستان با خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کنند و پایبندنبودن دولت افغانستان برای حقابه رودخانه هیرمند و مدیریت ضعیف دستگاه‌های مرتبط، کاری کرده که این تالاب بین‌المللی کم کم از روی نقشه‌ها هم حذف شود.

مرگ تالاب‌ها فقط حذف یک اکوسیستم نیست بلکه عوارض آن تا سال‌ها گریبان منطقه و اطراف آن را رها نخواهد کرد. به عنوان مثال، خشکی تالاب هامون باعث بیکاری تعداد قابل توجهی از مردم منطقه از جمله بیش از ۴۰۰۰ صیاد شده و عاملی بر افزایش مهاجرت از منطقه، بالا رفتن آمار بزهکاری و جرم و قاچاق، افزایش بیماری‌های ریوی، چشمی و قلبی و همچنین رشد مرگ و میر به نسبت زاد و ولد بوده است.

هورالعظیم با وعده پرآب نمی‌شود

هورالعظیم هم در غرب ایران چشم انتظار گرفتن حقابه‌اش از عراق است و هر سال قول‌هایی ازسوی مسئولان می‌شنود اما به خاطر ضعف آنها در دیپلماسی، هیچ وقت نتیجه حرف‌ها را نمی‌بیند. اواسط سال گذشته بود که مدیر کل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرد تالاب هامون کاملا خشک است و هورالعظیم و گاوخونی وضعیت خوبی ندارند.

آرزو اشرفی‌زاده تاکید کرده بود: «تالاب هورالعظیم روزهای سختی را سپری می‌کند. حدود ۵۰ درصد حقابه آن از سمت ایران داده شد اما از سمت عراق به علت خشکی گسترده این اتفاق نیفتاد.»

فراموش نمی‌کنیم آتش‌سوزی ناشی از خشکسالی در بخش عراقی هورالعظیم را در سال گذشته که حتی ایران برای اطفای حریق در بخش عراقی به‌دنبال همکاری آنان بود. چون حوزه کرخه وضعیت خوبی ندارد و بخش عراقی هورالعظیم هم از شدت بی‌آبی و گرما دچار حریق می‌شود اگر کاری برای احیای این اکوسیستم صورت نگیرد حتما به یکی از بزرگ‌ترین کانون‌های ریزگرد تبدیل می‌شود.

پیگیری‌های بی نتیجه

چندی پیش رئیس گروه منابع آب تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست با بیان این‌که وضعیت کنونی تالاب‌های کشور ناشی از عدم تامین نیاز آبی آنها از سوی شرکت‌های آب منطقه‌ای وابسته به وزارت نیرو است، گفته بود: از مهم‌ترین اثرات تخریبی عدم تامین نیاز آبی تالاب‌ها می‌توان به افزایش شوری آب تالاب، کاهش ظرفیت زیستگاهی، کاهش شدید توان حمایت کنندگی تالاب‌ها از معیشت جوامع بهره بردار و بومی و خشک شدن تالاب اشاره کرد. به گفته این مقام مسئول، در حال حاضر پروژه‌های تعیین نیاز آبی محیط زیستی ۳۶ مجموعه تالابی و رودخانه‌ای خاتمه‌یافته و ۱۴مجموعه در دست مطالعه و بازنگری قرار دارد.

از سوی دیگر تخصیص و تامین نیاز آبی محیط زیستی تالاب‌ها و رودخانه‌های کشور طی جلسات مشترک کارگروه آب و محیط زیست با بخش‌های مختلف وزارت نیرو و روسای حوضه‌های ۹ گانه، به‌صورت مستمر در دست پیگیری قرار دارد.

هرچند در حال حاضر تالاب‌ها، با وجود میثاق‌های بین‌المللی محیط زیستی، اکوسیستم‌های طبیعی و انسان ساخت با انواع مشکلات روبه‌رو هستن ولی اگر همین تعداد محدود از توافق و قراردادهای بین‌المللی زیست محیطی وجود نداشت، عمل حفاظت و نگهداری از محیط زیست به مراتب مشکل‌تر از آن بود که امروز با آن مواجه هستیم.

۴۲ تالاب منشأ گرد و غبار

به گفته رئیس گروه منابع آب، پایش و آینده پژوهشی تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست، از ۲۲۶ تالابی که در فهرست مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارند، ۴۲ تالاب ازجمله هورالعظیم، بختگان، شادگان، هامون، صالحیه، ارومیه، میقان و چند تالاب دیگر منشأ گرد و غبار هستند.

صدیقه مدرس طباطبایی نسبت به تبدیل ۴۳ درصد تالاب‌های کشور به کانون گرد و غبار هشدار داده و می‌گوید: اگر شرایط تالاب مطلوب نبوده و نیاز آبی آن تامین نشود، می‌تواند به کانون جدید گرد و غبار در کشور تبدیل شود. همچنین یکی از آثار تشدید تخریب تالاب ها، تبدیل‌شدن بخش‌های وسیعی از بستر آنها به منشأ گرد و غبار و شدت بخشیدن به غلظت ریزگردها در اطراف تالاب است. این در حالی است که در برخی موارد اثرات آن از مرزهای کشورها عبور کرده و بخش‌های وسیعی از کره زمین را در برمی‌گیرد.

حفاظت از تالاب‌ها نیازمند عزم ملی

مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران معتقد است که تالاب‌ها، اکوسیستم‌های حساسی هستند که اگر به‌صورت پایدار حفاظت نشوند، مشکلات زیادی برای طبیعت و انسان به وجود می‌آید. افزایش گرد و غبار و ریزگردها یکی از این مشکلات است. از طرفی با شروع فصل گرما و آغاز مشکلات کم آبی در تالاب ها، علاوه بر به خطر افتادن تنوع زیستی، گیاهی و جانوری، گردوغبارهای محلی نیز تشدید شده و دود آن دوباره به چشم صنعت، کشاورزی و سلامت انسان‌ها می‌رود.

به گفته مهری اثنی عشری، تامین حقابه محیط زیستی تالاب‌ها، یکی از مهم‌ترین بخش‌های حفاظت از تالاب‌ها به شمار می‌رود. طبق قانون حفاظت، مدیریت و احیای تالاب‌های کشور، تعیین میزان نیاز محیط‌زیستی تالاب‌ها به‌عهده سازمان حفاظت محیط‌زیست و تامین آن به‌عهده وزارت نیرو قرار گرفته است. برای حفاظت تالاب‌ها و بهره‌برداری بلندمدت از این زیست بوم‌های ارزشمند، باید تمام دست‌اندرکاران و بهره‌برداران مشارکت داشته و با تامین حقابه موردنیاز، این اکوسیستم حساس را از تبدیل شدن به مرکزی برای گردوغبار در آینده نجات‌دهند.

تذکر مجلس به وزرا

نماینده مردم سیستان در مجلس شورای اسلامی می‌گوید که احیای تالاب بین‌المللی هامون یک مطالبه اساسی در کشور و منطقه است و ما اگر بتوانیم آب مورد نیاز را تأمین و آن را احیا کنیم تبدیل به فرصت در منطقه و اگر نتوانیم به تهدید تبدیل می‌شود و از نمونه تبعات آن افزایش کانون ریزگردها، افزایش بیکاری، گرما و هزاران مشکل دیگر‌است.

حبیب‌ا... دهمرده ادامه می‌دهد: موضوع اصلی در مورد تالاب بین‌المللی هامون، پیگیری حقابه از افغانستان است، پیوسته اصرار داریم که حقابه باید پایدار شود، در این زمینه قانون و ردیف بودجه نداریم، این دولتمردان هستند که زمینه اجرای قانون را باید فراهم کنند و ما به‌عنوان نماینده مردم در مجلس شورای اسلامی، وزرا را احضار و به آنها تذکرات لازم را در خصوص تالاب هامون و مسائل پیرامون آن می‌دهیم. ضمن این‌که در راستای کاهش مشکلات آبی منطقه در کنار پیگیری‌های دستگاه دیپلماسی برای حقابه هیرمند، آب ژرف نیز در اولویت کار قرار‌گرفت.