آشفته بازار تاریخ در بازار اصفهان

همه آنچه گفته شد و شاید بیشتر، خلاصه‌ای از چهره و حال و روز بخش‌هایی از مجموعه بازارهای تاریخی و بزرگ شهر اصفهان است که چهره یک بافت تاریخی چندصدساله زیبا در نصف جهان ایران را به مکانی بدمنظر، ناایمن و خسته‌کننده تبدیل کرده و هر لحظه بیم فروریختن بخشی از تاریخی این سرزمین و آوارشدنش بر سر جان‌های پرشمار درحال تردد در بازارها را افزایش می‌دهد.

از وقتی پادشاهان صفوی روی نقشه ایران چشم انداختند و گشتند و گشتند و یکی از خوش‌آب‌و‌هواترین شهرهایش را برای پایتختی خود انتخاب کردند، شهری که در مسیر راه‌های بزرگ بازرگانی قدیم همچون دمشق و حلب در غرب و سمرقند و بخارا در شرق قرار داشت، طبیعی بود که این شهر را به یکی از مراکز تجاری ایران هم تبدیل کرده و انواع بازارهای کوچک و بزرگ را در دلش بنا کنند.

بازار قیصریه، بازار شاهی (بازارچه بلند)، بازار غاز، بازار مسگرها، بازار گلشن یا جارچی، بازار دروازه اشرف، بازار لواف‌ها و آهنگران، بازار کفشدوزها، بازار رنگرزها، بازار چهارسو نقاشی، بازار مقصود بیک، بازار ریسمان، بازار نجف‌آبادی‌ها، بازار نیم‌آورد، بازار تفنگ‌سازها، بازار کلاهدوزها، بازار زرگرها، بازار قنادها، بازار علیقلی آقا و بازار بزرگ اصفهان از جمله بازارهای مهم و تاریخی شهر اصفهان هستند که تقریبا همه آنها در دوران صفویه بنا شده و آغاز به کار کرده‌اند.

بازارهای تاریخی اصفهان اما بیش از اینهاست که گفته شد و اگر آمار دقیق و درستش را بخواهید، نوار خطی این بازار به بیش از 9 کیلومتر می‌رسد که در قالب سه بازار بزرگ و تاریخی بازار کهنه در میدان عتیق یا سبزه میدان، بازار قیصریه و بازار بزرگ اصفهان در میدان نقش‌جهان بنا شده است.

بیشتر این بافت‌های تاریخی تجاری همچنان سر پا هستند و محل کسب‌و‌کار و تجمع و آمد‌و‌شد شهروندان که این البته روی خوش سکه است؛ همان رویی که هنوز می‌شود از آن عطر خوش زندگی در طول صدها سال را استشمام کرد و پر از حس ناب حیات شد. روی ناخوش این سکه اما چیزی است که از آن با عنوان بافت فرسوده یاد می‌شود. بافت فرسوده اما عنوانی برای برنامه‌ریزی‌ها و رسیدگی‌های شهری است؛ نام اصلی این بافت، همان بافت تاریخی است که البته حسابی فرسوده و مستهلک شده و دستی روی سروگوشش کشیده نشده؛ آن‌قدر که به‌تدریج به بلایی برای یک زیست سالم و ایمن در شهر تبدیل شده‌است.

حالا بخشی از بازارهای شهر نصف جهان که هرکدام‌شان می‌تواند به‌عنوان یک جاذبه تاریخی و تماشایی، نگاه گردشگران را به سمت خود بگردانند، به بناهایی پیر و لرزان تبدیل شده‌اند که هم منظری زشت و گردشگرگریز دارند و هم مثل حجمی از آوار هولناک به نظر می‌رسند که منتظر ضربه و تلنگر و جرقه‌ای هستند تا فرو ریزند و بلای جان رهگذران و بازارگردها شوند.

ناایمنی حتی کمش هم زیاد است

البته همه این بازار آسیب‌دیده و ناایمن نیست اما وقتی بحث سلامت و ایمنی به میان می‌آید، حتی یک بنا و سازه هم برای در شمار آوردن زیاد است و می‌تواند پیامدهای جانی و مالی تلخی برجای بگذارد.

به‌طور مثال به این آمار نگاهی بیندازید که می‌گوید: 25درصد از جمعیت دو میلیون و 860 هزار نفری اصفهان در بافت فرسوده‌ای سکونت دارند که این بافت فرسوده 12درصد از 15 منطقه و 99 محله اصفهان را شامل می‌شود و به گفته ابوالفضل قربانی، نایب‌رئیس شورای اسلامی شهر اصفهان، این بافت هر سال رو به افزایش است و اگر اقدام مناسبی صورت نگیرد شیب تبدیل بافت شهری به فرسوده افزایش پیدا می‌کند.

قربانی با بیان این‌که بیشترین میزان بافت فرسوده در مناطق یک، 3، 14 و ۸ قرار دارند، می‌گوید: در این زمینه تذکرات لازم را به ساختمان‌ و سازه‌هایی که محل تردد شهروندان هستند و کاربری عمومی دارند، داده‌ایم.

بافت فرسوده‌ای که از آن صحبت می‌شود، در قالب چهارگونه بافت ناکارآمد با پیشینه روستایی، اسکان غیررسمی، میانی و بافت ناکارآمد تاریخی پراکنده شده‌است.

منطقه 3، محل تجمع بازارهای تاریخی

یکی از مناطقی که بافت فرسوده چشمگیری دارد و به گفته نایب‌رئیس شورای شهر اصفهان، درباره رسیدگی به آن به نهادها و مسئولان مرتبط توصیه و تذکراتی داده شده، منطقه 3 است. این منطقه با مسافت 263 هکتار، یکی از مناطق اصلی و مرکزی شهر اصفهان است که تاریخ شهر اصفهان به‌ویژه در سه دوره حکومت دیلیمان، سلجوقیان و صفویان را در دل خود دارد. به‌عبارتی منطقه 3 در برگیرنده بخش وسیعی از بافت تاریخی شهر است که از مراکز مهم گردشگری شهر اصفهان هم محسوب می‌شوند. عمده بازارهای تاریخی که از آنها نام بردیم در همین منطقه واقع شده که طبق آمار شامل حدود ۲۰ هزار مترمربع بافت تجاری می‌شود و بر همین اساس جمعیت روز این منطقه، دو برابر جمعیت افرادی است که در آن ساکن هستند.

این حجم بسیار بالای تردد در منطقه، در کنار تراکم بیش از حد بازارهای درهم تنیده که برخی فرسوده و آسیب‌پذیر و بازسازی نشده‌اند، به‌راحتی زنگ هشدار وقوع بحران را در منطقه به صدا درآورده است. چون علاوه بر این‌که سازه‌ها فرسوده هستند، تراکم بیش از حد آنها در برخی مناطق، خدمات‌رسانی در برخی گذرها را با سختی زیادی روبه‌رو کرده و رخداد هرگونه حادثه‌ای در آنها می‌تواند جبران‌ناپذیر باشد، به‌ویژه آن‌که بی‌توجهی به این بافت، تخریب و ویرانی تدریجی آنها را به دنبال دارد.

برای همین است که نایب‌رئیس شورای اسلامی شهر اصفهان می‌گوید شهرداری ملزم به ارائه اخطار لازم به ساختمان‌های ناایمن شده تا محدودیت‌هایی برای آنها که به تذکرات اهمیت نداده‌اند، ایجاد شود.

قربانی از مجموعه‌هایی که تاکنون اخطار دریافت کرده‌اند، درخواست می‌کند نسبت به اقدام در این زمینه توجه جدی داشته باشند که بازار اصفهان نیز یکی از همین مجموعه‌هاست و صنوف مستقر در آن باید نسبت به تذکرات اقدام کنند.

گفته می‌شود که نوسازی و رفع مشکلات بافت‌ها و بازارهای تاریخی همواره از دغدغه‌های مدیران شهری و دست‌اندرکاران مدیریت بحران شهری بوده است. بالاتر این‌که در این زمینه، قوانین، دستورالعمل و شیوه‌نامه‌های متعددی تدوین شده که از جمله آنها می‌توان به سیاست‌های کلی نظام در بخش شهرسازی و مسکن، قوانین برنامه پنجساله چهارم، پنجم و ششم توسعه کشور در حوزه حمل‌ونقل و مسکن و قوانین ویژه بافت‌های ناکارآمد اشاره کرد.

اما این‌که چرا هنوز این مشکلات رفع نشده و باید هرلحظه نگران فروریزی ناگاه یکی از این مراکز تجاری قدیمی که بخشی از میراث ملی و جهانی ایران ماست و همچنین نگران وقوع حوادثی تلخ و ناگواری بود، مسأله‌ای است که هنوز پاسخی برای آن نگرفته‌ایم؛ گرچه مسئولان میراثی که ما با آنها گفت‌وگو کردیم، مشکل عمده را در نبود و کمبود شدید بودجه و اختصاص اعتبارات اندک محلی به یک مجموعه عظیم جهانی عنوان می‌کنند.

بازاری جهانی با حفاظتی محلی!

شهرام امیری، مدیر امور فرهنگی و ارتباطات اداره‌کل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان: شاه عباس یکم صفوی در سال 977 هـ.ق اصفهان را به‌عنوان پایتخت برگزید، اصفهانی که پیشتر با حمله مغولان رو به ویرانی نهاده بود، با این همه هنوز زیبایی‌های خودش را داشت و مسجد جامع و میدان عتیق و بازار کهنه هزار ساله‌اش یادگار آن دوران باشکوه قدیمی بود.

صفویان اما فرهنگ زیبایی از خود به یادگار گذاشتند و آن این‌که پایتخت و شهر جدید خود را بر دوش شهر قدیمی بنا نکردند و برعکس، در امتداد شهر کوچک و قدیمی، شهر خود را با مرکزیت میدان نقش‌جهان و با الگوبرداری از میدان کهنه یا عتیق (در سال 1011 قمری) بنا نهادند و دورتادور آن را با غرفه‌های بازاریان زینت دادند؛ شهری جدید و میدانی جدید و بازاری جدید. در بدنه و پیرامون میدان نقش‌جهان که دومین میدان بزرگ و تاریخی جهان به‌شمار می‌رود، حدود 500 غرفه و مغازه وجود دارد.

شهر کهنه هم با مرکزیت مسجد جامع عتیق (میدان امام علی یا سبزه‌میدان)، بازاری داشت به قدمت بیش از هزار سال که در سفرنامه ناصرخسرو هم به آن اشاره شده و بزرگ‌ترین بازار دوران خود بوده و شامل حدود 500 مغازه می‌شود.

محور اتصال این دو شهر جدید و قدیم، بازار عظیم قیصریه بود؛ بازاری مسقف به طول حدود هشت‌و‌نیم کیلومترمربع با 8000 غرفه و فروشگاه که توسط صفویان ساخته شد و بازار قدیم در میدان عتیق را به بازار جدید در میدان نقش‌جهان متصل می‌کرد.

در بزرگی و عظمت و شکوه بازار قیصریه همین بس که در دو طبقه ساخته شده و در طول آن چند مدرسه، مسجد و کاروانسرای تاریخی وجود دارد و به تیمچه‌ها، بازارها و پاساژها راه می‌یابد و از بزرگ‌ترین و مجلل‌ترین مراکز خریدوفروش دوران صفویه به‌شمار می‌رفته است.

در خود بازار قیصریه فقط 8000 فروشگاه وجود دارد که شامل تیمچه‌ها و کاروانسراها، بازارها، مدارس علمیه و مساجد و پاساژهایی که در چند دهه اخیر ایجاد شده است.

سردر این بازار یعنی سردر قیصریه در ضلع شمالی میدان نقش‌جهان قرار دارد که بخشی از مجموعه بزرگ تاریخ اصفهان است که در یونسکو به ثبت جهانی رسیده است.

پس در یک نگاه کلی مجموعه بازارهای قدیمی و تاریخی اصفهان شامل سه بازار کهنه هزار ساله در میدان عتیق، بازار قیصریه و بازار بزرگ میدان نقش‌جهان می‌شود؛ مجموعه‌ای عظیم با 9000 غرفه و مغازه و فروشگاه که یک مجموعه بزرگ و جهانی است و نگهداری‌اش پروسه‌ای بزرگ‌تر که باید به صورت کلان و ملی و حتی جهانی به آن نگریسته شود. حال آن‌که بودجه‌ای که برای مرمت و نگهداری این میراث عظیم و جهانی در نظر گرفته شده، همان بودجه اندک و قطره‌چکانی استانی است.

در چنین شرایطی میراث فرهنگی استان اصفهان با بودجه‌های اندک خود نمی‌تواند مرمت و بازسازی این مجموعه 9کیلومترمربعی را به‌خوبی پیش ببرد.

شکی نیست که مراقبت و نگهداری و مرمت این مجموعه بزرگ تاریخی که همچنان فعال است و محل کسب‌و‌کار هزاران نفر از هموطنان و یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری ایران، نمی‌تواند باری باشد تنها بر دوش میراث فرهنگی استان و ضروری است که همه نهادها و دستگاه‌های استان و شهر اصفهان به میدان بیایند، به‌ویژه بازاری‌ها و کسبه این مجموعه تاریخی.

اهالی بازار همین که به قوانین و قواعد بناهای تاریخی احترام گذاشته و مغازه‌های خود را به دلخواه بازسازی و تزیین و مرمت نکنند و همسو با قواعد میراث باشند، کمک بزرگی به حفاظت از این مجموعه می‌کنند. گرچه ما هم در اداره‌کل میراث فرهنگی اصفهان، واحدی به نام واحد حفاظت از محور تاریخی بازار ایجاد کرده‌ایم و بر مرمت بازار توسط کسبه نظارت می‌کنیم تا اتفاقاتی نظیر قفسه‌بندی‌های بی‌ا‌صول، دیوارتراشی، الحاقات بی‌مورد و‌... به بازار افزوده نشود و وجهه تاریخی آن را تخریب نکند. ما در این واحد حتی روی مشاغلی که در بازار به‌ویژه بازار بزرگ اصفهان (‌در میدان نقش‌جهان) وجود دارد، حساسیت داریم تا فقط مشاغل مرتبط با صنایع‌دستی باکیفیت و گردشگری در مجموعه میدان نقش‌جهان که محل تردد شبانه گاه 20 تا 30 هزار گردشگر داخلی و خارجی و یکی از محورهای مهم گردشگری ایران است، فعالیت داشته باشند.

با این حال همچنان تا رسیدن به حد مطلوب فاصله زیادی داریم، به همین دلیل بخش نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان را هم دعوت به همکاری کرده‌ایم که از سوی آنها حمایت‌های مالی خوبی دریافت کرده‌ایم، به‌ویژه در بخش سنگفرش و همچنین ایمنی بازار که با توجه به بافت درهم تنیده و قدیمی بازار، یکی از معضلات اساسی ما به‌شمار می‌رود و درصددیم از طریق نصب شیرها و کپسول‌های آتش‌نشانی آن را ایجاد کنیم.

درنهایت این‌که باید گفت رسیدگی و مراقبت از بازاری که صدها سال قدمت دارد و همچنان فعال و زندگی در آن جاری است و هر کسبه‌ای با سلیقه خود در طول سال‌ها الحاقات باربط و بی‌ربطی (‌مثل کولر، قفسه، کابل‌های برق، بالکن و...) به سازه‌اش افزوده و منظر زیبای بازار را از بین برده، حقیقتا کار سخت و پیچیده‌ای است و گرچه ما آن را از حدود 10 سال پیش آغاز کرده‌ایم اما مرمت و مراقبت و بازسازی این مجموعه تاریخی، پروسه‌ای است که هیچ‌گاه تمام نمی‌شود، چراکه 9000 فروشگاه کهنه و قدیمی هر ثانیه در آن در حال نفس کشیدن و زندگی هستند و به اندازه طول عمرشان نیاز به نگهداری مداوم دارند.

در این میان آنچه مهم و حیاتی است جلب حمایت نهادهای دیگر به‌ویژه نهادهای ملی برای کمک است و این‌که به مسئولان کشوری و دولتی قبولانده شود این مجموعه عظیم تاریخی یک مجموعه ملی و جهانی است و نه محلی، بنابراین نگهداری آن هم احتیاج به توجه و بودجه‌ای ملی و جهانی دارد.

مهم‌تر این‌که هرگونه سرمایه‌گذاری در این مجموعه (در رکود تدریجی اقتصاد صنعتی و کشاورزی)، شالوده اقتصاد فرهنگی، بازگشت‌پذیر است، چراکه سلامت این مجموعه، یعنی پویایی در اشتغال و تولید ملی و جذب سرمایه گردشگر... .