علم بهتر است با ثروت

منظور از تجاری‌سازی علم در حقیقت تبدیل نتایج تحقیق و مطالعات دانشگاهی به محصول و خدماتی است که می‎تواند سوددهی اقتصادی داشته باشد و مفاهیم علمی را به مرحله کاربرد برساند؛ گویی علم بدون رسیدن به مرحله کاربرد، ناقص است و باید در کنار سرمایه و ثروت باشد تا بتواند زمینه پیشرفت کشور را فراهم کند. با وجود حمایت‎ها و اقدامات مؤثری که در سال‌های گذشته درباره شرکت‎های دانش‌‎بنیان صورت گرفته، چالش‎های بسیاری به قوت خود باقی هستند که در صورت رفع آنها، کسب‎و‎کار‌های دانش‌‎بنیان و فناوری‌‎محور رشد ناگهانی بسیار خوبی خواهند داشت؛ رشدی که ضامن کیفیت آن‌ها هم باشد و فقط با افزایش تعداد شرکت‌های نوپا همراه نباشد. بخشی از این چالش‎ها متوجه نظام آموزش عالی کشور است و بخشی هم متوجه نهاد‌هایی که می‌توانند در کمک به خصوصی سازی و آزادتر شدن فرآیند تبادل اطلاعات و آمار نقش داشته باشند. در چنین صورتی می‎توانیم امیدوار باشیم فارغ‌‎التحصیلان رشته‌های مختلف برای ادامه زندگی و کار در ایران امیدوارتر باشند و برای رفع نیاز‌ها و توانمندسازی مشاغل و تولیدات داخلی تلاش کنند.

ریشه آسیب‌ها و چالش‌های پیش روی نظام تجاری‌سازی علم و فناوری کشور را نه‌تن‌ها باید در نقش و جایگاه کنشگران که در جهت‌گیری‌های سیاستی، قوانین و نحوه اجرای آن‌ها توسط کنشگران نیز جست‌وجو کرد. چند مورد از مهم‎ترین چالش‎های این حوزه به اختصار در ادامه آمده است.

بسیاری از متخصصان معتقدند نبود نهاد مشخصی برای تجمیع اطلاعات از نهاد‌های متولی و فعال در پایش علم‎و‎فناوری، باعث شده آمار دقیق و یکپارچه‎‌ای از به ثمر نشستن تحقیقات علمی در بستر صنایع و اقتصاد وجود نداشته باشد. گرچه شورای عالی عتف (علم، تحقیقات و فناوری) بر اساس تکلیف قانونی برای ارائه گزارش عملکرد قانون حمایت از شرکت‎ها و موسسه‎های دانش‎بنیان اقدام به جمع آوری اطلاعات از دستگاه‌های اجرایی مختلف کرده، اما این آمار تنها معطوف به شرکت‎هاست و پایش علم‎و‎فناوری در همه نهاد‌ها را پوشش نمی‌دهد؛ بنابراین اطلاعات کامل نیست و جزئیات محصولات و خدمات در آن نیامده است. از سوی دیگر نبود سنجه‎های یکسان و شفاف و ارائه داده‎های متفاوت از سوی نهاد‌های متولی از دیگر نقاط ضعف نظام آماری کشور است که باعث شده اطلاعات و آمار دقیق و منظمی از فعالیت‎های دانش‎بنیان و نرخ سودآوری آن‌ها در دست نباشد.

نهاد‌های خصوصی برای تامین مالی شرکت‌های دانش‎بنیان و فعالیت‎های نوآورانه و فناورانه، وضعیت روشنی در ایران ندارند. صندوق نوآوری و شکوفایی به‌عنوان صندوق عمومی غیرانتفاعی که سرمایه‎اش از طریق صندوق توسعه ملی تامین می‎شود بسیاری از کسب‎و‎کار‌های دانش‎بنیان را مورد حمایت قرار داده، اما نمی‎تواند به تنهایی تمام شرکت‎ها را پشتیبانی کند. در کنار آن ۷۰ صندوق پژوهش و فناوری غیردولتی هم وجود دارند، اما هنوز تعدادشان در مقایسه با رشد فعالیت‎های دانش‎بنیان و فناورانه بسیارکم است. در حقیقت، تکیه بر منابع دولتی و نبود فرهنگ مشارکت و داشتن برنامه برای آینده طرح‎های کسب‎و‎کاری باعث شده کارآفرین‎ها و صاحبان ایده به سرمایه‎گذاری و راه‎اندازی صندوق‎های خصوصی تمایلی نداشته باشند. این در حالی است که مسیر رشد کشور در سال‎های آینده قطعا از توسعه علم و فناوری و شرکت‎های دانش‎بنیان می‎گذرد و صندوق‎های دولتی و غیرانتفاعی برای حمایت مالی این شرکت‎ها کافی نیستند.

دانشجویان تحصیلات تکمیلی و محققان دانشگاه‎ها معمولا با حقوق مالکیت فکری و ثبت اختراعات و چارچوب‎های اداری این موضوعات آشنا نیستند به همین دلیل ممکن است حتی اگر توانایی خوبی در تبدیل مطالعات و تحقیقات خود به مرحله اجرا و تولید محصول داشته باشند، اما در ثبت و پیگیری‎های بعدی آن نا‎آگاهانه عمل کنند. در واقع آنچه در تجاری‌سازی و بازاریابی برای محصولات دانش‎بنیان و مبتنی بر فناوری اهمیت دارد، داشتن مهارت‎های مدیریتی، تیم‎سازی و شبکه‎سازی است؛ بنابراین بهتر است همه این موارد برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی و محققان به‌ویژه در رشته‎های فنی و مهندسی به‌صورت دروس یا دوره‎های آموزشی در دانشگاه ارائه شود. دوره‎هایی که بتواند مهارت‎های مرتبط با کسب‎و‎کار و مدیریت را در دانشجویان مستعد تقویت و در نهایت به آن‌ها برای اجرای ایده‎ها و طرح‎های تحقیقاتی‎شان کمک کند.

همه شرکت‎های دانش‎بنیان و صنایع مختلف، واحدی به نام تحقیق و توسعه (R&D) دارند که معمولا عوامل زیادی را در تولید و توسعه محصولات و خدمات خاصی که شرکت می‌تواند آن‌ها را ارائه دهد، بررسی می‎کنند، اما واقعیت این است که بسیاری از این واحد‌ها در ابتدای راه‎اندازی شرکت‎ها فعالیت دارند و پس از مدتی متوقف می‎شوند. در بعضی از موارد هم ممکن است این واحد‌ها فقط عنوانی در یک شرکت باشند و فعالیت ویژه‎ای نکنند. همین موضوع باعث می‎شود نیاز بازار به‌درستی شناسایی نشود، روش‎های ارتقای محصولات و خدمات به درستی معرفی نشوند و مسیر‌های تازه برای نوآوری و رضایت مخاطب و مشتری به دست نیاید. در چنین وضعیتی تولیدات صنایع ممکن است فروش هم برود، اما در نهایت ارتباط مؤثری بین دانشگاه و صنعت برقرار نمی‌کند. توجه به واحد‌های تحقیق و توسعه بسیار ضروری است، از آن رو که می‎تواند پژوهشگران دانشگاهی را در جایی که تخصص دارند به کار بگیرد و از سواد و اعتبار آن‌ها برای توسعه محصولات و خدمات شرکت‌ها استفاده کند.

راه‌‎اندازی کارخانه‎های نوآوری و گسترش پارک‎های علم‎و‎فناوری در تهران و شهر‌های دیگر اقدامات مؤثری برای تجاری کردن کسب‎‌و‎کار‌های دانش‎بنیان و فناوری پایه بوده است، اما با توجه به رشد این فعالیت‎ها، هنوز کافی به نظر نمی‎رسد. طبق گزارش معاونت علمی‎‌و‎فناوری ریاست‎جمهوری تا به حال هشت کارخانه نوآوری در کل کشور راه‎اندازی شده که کارکردی مشابه پارک‎های علم‎‌و‎فناوری دارند. ایجاد فضا، ظرفیت‎های فیزیکی و خدمات اولیه برای کسب‌‎و‎کار‌های فناور، دانش‎بنیان و استارت‌آپ‎ها از مهم‌ترین امکاناتی است که این مکان‎ها دارند. در کنار همه اینها‎ آنچه این محیط‎ها را اثرگذار و متمایز می‌کند، ارتباط با سرمایه‎گذاران است؛ ارتباطی که می‎تواند جرقه‎های اولیه را برای ورود به صنعت و بازار‌های بزرگ‌تر فراهم آورد.