فرصتی برای فرار از آسیب‌های سبک‌زندگی مصرفی

مطالبه‌گری و پرسشگری در حوزه رویداد‌های مهم مذهبی و برگزاری کارگاه‌ها، سوگواره‌ها و جشنواره‌های متعددی که به مناسبت‌های مختلف مذهبی برگزار می‌شود از حقوق شهروندان است؛ شهروندان هنرمندی که با علاقه‌مندی و دغدغه پیگیر اتفاقات روزگار خود هستند. مراسم باشکوه پیاده‌روی اربعین سال‌های درازی است که توسط عده بسیاری از خبرنگاران، عکاسان و مستندسازان ثبت و ضبط می‌شود، ولی به‌عنوان مثال، در حوزه عکس اربعین آنچه پس از سال‌ها مشاهده می‌شود، تکرار است؛ تکرار تصاویری زیبا از خوردن و آشامیدن و استراحت کردن در موکب‌ها و راه رفتن‌های جمعی و فردی با پا‌های برهنه یا همان سبک موجود در سرزمین ابوتراب و صد البته ثبت تصاویر چهره‌هایی که به سفارش خبرگزاری‌ها و رسانه‌ها به عکاسان خبری سپرده شده است.

اما حقیقت انعکاس رسانه‌ای رویدادی، چون اربعین به‌عنوان آیین‌ها و جلوه‌های عزاداری بیشتر از هر چیزی به شناخت، مطالعه و معرفت موضوعی نیاز دارد. حلقه مفقوده‌ای میان تکنیک و تاکتیک در انعکاس رسانه‌ای موضوعی مهم و تاثیرگذار، چون اربعین توسط اصحاب فرهنگ، هنر و رسانه است. از آنجا که دنیای مدرن دارای متنی فرهنگی است که در آن، عناصر فرهنگی به منصه ظهور می‌رسند و تمام تعاملات اجتماعی و کنش‌های افراد در این بستر فرهنگی شکل گرفته و معنا می‌شوند؛ توجه جدی به سبک زندگی و رویارویی با مناسبت‌های مهم مذهبی باید مورد توجه قرار گیرد. در جامعه ایران که فرهنگ مذهبی در آن غالب است، سبک زندگی مدرن و مصرفی، پیامد‌هایی را به همراه داشته است. اربعین رویداد مهمی است که با ایجاد تلاش در جهت سبک زندگی دینی و تقویت ایمان مذهبی می‌تواند چالش‌ها را تقلیل دهد و با رهایی افراد، از خودبیگانگی آن‌ها را به هویت دینی رهنمون شود. آیین اربعین ازجهات دیگری نیز قابل واکاوی و بررسی است:
الف ــ روایت ما از واقعیت بستگی مستقیم به ساختار اندیشه ما دارد: گاهی ساختار اندیشه ما چنان بسته، متناقض و خود بنیاد است که به‌هیچ‌وجه تاب واقعیت را ندارد. درنتیجه دست به قلب واقعیت زده و وانموده‌ای از واقعیت را جایگزین واقعیت می‌کند. این خوانش، هر چند از داده‌ها و اطلاعات واقعی استفاده می‌کند، اما صورت‌بندی کلی آن از واقعیت، کاملا ذهنی و منقطع از جهان واقع است.

ب ــ مابه‌ازای تصویری آیین‌های اربعین وجود ندارد: آیین اربعین سرشار از نیکی‌ها و منش‌ها و رفتار‌های خاصی است که در هیچ بازه زمانی دیگر اتفاق نمی‌افتد. از آنجا که مراسم آیینی، وسیله اجرایی آموزه‌ها و دستور‌های دینی و مذهبی در هر جامعه‌ای است و این دستورها، اغلب شامل تعالیم اخلاقی و تعدیل‌کننده افراط و تفریط‌های رفتاری برای اعضای یک جامعه است، می‌توان به روشنی به ارتباط مستقیم مراسم آیینی اربعین با ارزش‌های اخلاقی پی برد، به‌طوری که در اکثر موارد، نمونه‌های آرمانی و متعالی اخلاقی افراد یک جامعه، در حین برگزاری مراسم آیینی اربعین، نمود عینی و مصداقی پیدا می‌کند. احترام به کار و فرهنگ، یاری متقابل، تعاون، وفای به‌عهد، نگه داشتن حرمت سالخوردگان، مراقبت از کودکان، عشق به دین، سرزنش بدی و شرارت، نکوهش بیدادگری و ستم، مردانگی، ثبات، صمیمیت، ایثار، خدمت بدون منت و بدور از قید و شرط ملیت و جنسیت و... نمونه‌های مهمی از ارزش‌های اخلاقی هستند که از طریق مراسمی آیینی و به‌طور خاص در مراسم اربعین به تمام شرکت‌کنندگان در عرش پیمایی اربعین منتقل می‌شوند. با تمام توصیف‌های ذکر شده با تاسف فراوان باید اذعان داشت مابه‌ازای تصویری هیچ‌یک از خصلت‌های برشمرده در آیین اربعین در قالب عکس وجود ندارد و ضرروت توجه به این مهم برای هنرمندان باید محسوس و به صورت ملموس به وجود آید. خوانش مشترک از واقعیت، در سایه گفت‌وشنود شبکه‌ای و منظم امکان‌پذیر است. در کار گروهی لازم است، «مبادی، نظام معنایی، زبان، افق و روش» مشترک داشته باشیم. همچنین لازم است «خوانش و تفسیر مشترکی از واقعیت رویدادی مانند اربعین»؛ مورد توافق هنرمندان و اصحاب فرهنگ و رسانه قرار گیرد. در صورتی که حداقلی از اشتراک در این حوزه‌های پنجگانه، بین اعضای تیم نباشد، انرژی اعضای تیم صرف تنازعاتی می‌شود که هیچ‌گاه به تفاهم ختم نخواهد شد. رسیدن به توافق مشترک (وفاق گفتمانی) میسر نخواهد شد، مگر در سایه «گفت‌وشنود»: «سلسله» و «شبکه‌ای» از جلسات گفت‌وشنود که با هدف رسیدن به اصول و نظام مفاهیم مشترک، روش مشترک، خوانش مشترک از واقعیت و یک افق مشترک از آینده انجام می‌شود. این گفت‌وشنود‌ها در بادی امر نه برای رسیدن به یک هدف اجرایی بلکه برای رسیدن به «فهم» مشترک باید انجام شود.

ج ــ ثبات اجتماعی از برکت گردهمایی اربعین: گردهم آمدن مردم مناطق مختلف جهان با قومیت و زبان‌های مختلف در فواصل زمانی منظم و حفظ خطوط ارتباط و همکاری آنها، یکی از مهم‌ترین کارکرد‌های مراسم آیینی اربعین به حساب می‌آید که از طریق یکپارچه‌سازی جامعه، باعث اعتبار بخشیدن به وضع موجود و در نهایت، ثبات اجتماعی در سطح جامعه می‌شود. جمع شدن مسلمانان جبهه مقاومت در مسیر پیاده‌روی اربعین مصداق بارزی از همین کارکرد به حساب می‌آید.

د ــ اربعین فرصت فراهم آوردن زمینه تقویت و تایید دوباره پایبندی جامعه: آیین اربعین زمینه تقویت و تایید دوباره پایبندی جامعه به یک رشته ارزش‌ها و باورداشت‌های خاص که ممکن است فراموش یا کمرنگ شده باشند را فراهم می‌کند. کثرت و وحدت به‌وجود آمده در آیین اربعین حسینی باعث حمایت‌های روانی، کاهش اضطراب، ترس و دلهره در میان اعضای جامعه می‌شود. کاهش کشمکش‌های اجتماعی در بین اعضای جامعه و تحکیم نظارت اجتماعی از طریق نهاد‌های مدنی و سازمان‌ها و تشکل‌های غیردولتی و گروه‌های نخبگان، آگاهان و فعالان مردمی جوامع مختلف از دیگر برکات اربعین است. انتقال غیرمستقیم ارزش‌ها و آداب و رسوم از نسلی به نسل دیگر از کارکردی‌ترین رویکرد‌های این آیین به‌شمار می‌رود اتفاق مهمی که از نسل‌های پیشین مردم عراق به نسل حاضر منتقل شده است. همچنان که نسل جوان ایران اسلامی خدمت در موکب‌های عزاداری و حضور در اربعین را از نسل قبل خود آموخته‌اند.

هـ ــ تعادل اخلاقی درسطح جامعه جهانی: یکی دیگر از کارکرد‌های بسیار مهم اربعین، در طولانی‌مدت ایجاد تعادل اخلاقی در سطح جامعه جهانی است. در بعضی از دوره‌ها، بنا به مقتضیات زمانی و شرایط سیاسی، اجتماعی و حتی بحران‌های اقتصادی حاکم بر جوامع، آیین اربعین نقش محرک، خنثی‌سازی یا تعدیل‌کننده در آن بحران را ایفا کرده، بیشتر مورد توجه قرار گرفته و با شور و هیجان و گستره عمل بیشتری برگزار شده‌است تا نمونه مشخص آیین‌های عزاداری که گاهی منشأ و محرک دگرگونی‌ها و انقلاب‌های اجتماعی نیز شده‌اند، باشد که نمونه بارز آن را می‌توان در نقش عزاداری ماه‌های محرم و صفر در به ثمر رساندن انقلاب اسلامی ایران و رفع کمبود‌های ناشی از شرایط انقلاب، مشاهده کرد.
بی‌تو سر شد در میان حیرت و غفلت جوانی / با تو، اما آب رفته باز‌می‌گردد به جویم

روزنامه جام جم