پایان دیپلماسی التماسی

روز‌ها گذشت و چند هفته بعد از شروع به کار دولت، تیم سیاست خارجی، با برجسته‌کردن دیپلماسی اقتصادی و روابط با کشور‌های جهان و منطقه طرح نویی را پیگیری و درعین‌حال رویه‌های متعارف گذشته برای تکیه صرف بر دیپلماسی برجام را اصلاح کرد.

پیشرفت‌های عظیم هسته‌ای

از همان شهریور ۱۴۰۰ تلاش شد اقتصاد و معیشت مردم به برجام گره نخورد و به همین دلیل دنبال‌کردن دیپلماسی با کشور‌های دوست و همسایه از مهم‌ترین پارامتر‌های سیاست خنثی‌سازی تحریم‌ها در ۱۲ماه اخیر بوده است. در واقع پایان‌دادن به دیپلماسی التماسی دولت گذشته و احیای دیپلماسی اقتدار در برخورد با قدرت‌های جهانی پارادایم جدیدی بود که در دولت سیزدهم به‌عنوان رویکرد اصلی دنبال شد. بااین‌حال این روز‌ها بعد از ۹ ماه از آغاز مذاکرات رفع تحریم در وین و دوحه، خبر رسیده است در مراحل پایانی رفع تحریم هستیم. اگر کمی به عقب بازگردیم، دولت دو مسیر را به‌طور همزمان دنبال کرده: تلاش برای بی‌اثر کردن تحریم‌ها و توسعه اقتصادی بدون نگاه به برجام. آن‌ها درعین‌حال مسیر مذاکرات را هم طی کردند و حالا در نقطه‌ای قرار داریم که پاسخ طرف آمریکایی به پیشنهادات مکتوب خودمان را از طریق هماهنگ‌کننده اتحادیه اروپا دریافت کردیم و در حال آنالیز آخرین متن روی میز هستیم. نکته بسیار مهم درباره این گزاره، جدیت تهران برای بسته‌شدن باقیمانده ادعا‌های پادمانی است؛ چراکه دولت به‌هیچ‌وجه حاضر نیست در شرایطی که همه طرف‌ها به برجام بازمی‌گردند، برخی اتهامات سیاسی آژانس علیه جمهوری اسلامی باقی بماند تا آن‌ها مثل استخوان لای زخم هر زمان که خواستند این ادعا را تکرار کنند.

اگر بخواهیم مهم‌ترین دستاورد‌های یک‌ساله دولت در حوزه سیاست خارجی و شیفت‌کردن از دیپلماسی برجامی به دیپلماسی چندجانبه‌گرایی را مرور کنیم، چند واقعیت بسیار برجسته است. مورد اول عضویت رسمی در پیمان شانگ‌های و تحقق آرزوی چندین‌ساله کشور در این راستاست که به‌عنوان اولین و مهم‌ترین دستاورد سیاسی دولت سیزدهم در سال ۱۴۰۰ به ثبت رسید. درواقع عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگ‌های به‌عنوان اولین سازمان منطقه‌ای بعد از انقلاب اسلامی ظرفیت‌های جدیدی را به‌خصوص در حوزه همکاری‌های امنیتی و بین‌المللی در اختیار تهران قرار داده که پیش از این سابقه نداشته و این اتفاق در شرایطی رخ داد که ایران و نظم بین‌المللی با توجه به تحولات افغانستان، جاری بودن مذاکرات برجام، قدرت‌گرفتن چین و پدیدار شدن نشانه‌های هرچه‌بیشتر از زوال نظم ارزش‌های جهان غربی در وضعیتی تعیین‌کننده در تاریخ قرار داشت. در حوزه اقتصاد، اعضای سازمان شانگ‌های نزدیک به ۲۵درصد تولید ناخالص ملی دنیا را در اختیار دارند و با گذشت زمان به احتمال زیاد از پنج قدرت اول اقتصادی دنیا دو کشور عضو این سازمان خواهند بود. همچنین از بین قدرت‌های اتمی هم چهار قدرت هسته‌ای دنیا یعنی روسیه، چین، هند و پاکستان عضو این پیمان هستند. از سوی دیگر چین و روسیه به‌عنوان دو عضو از پنج عضو دائم شورای امنیت ستون‌های اصلی این پیمان منطقه‌ای هستند؛ بنابراین همین مسأله برای درک این‌که چرا سازمان همکاری شانگ‌های اهمیتی بیشتر از یک سازمان امنیت منطقه‌ای دارد برای هر تحلیلگری کافی است. نکته مهم دیگر درباره عضویت ایران در پیمان شانگ‌های بازشدن مسیر جدید همکاری‌های امنیتی در قالب یک پیمان امنیت جمعی است که می‌تواند در یک همکاری گسترده با کشور‌های عضو پیمان شانگ‌های مورد استفاده قرار گرفته و ایران عملا در مسیر کریدور شمال به جنوب و غرب به شرق قرار می‌گیرد.

زمستان سال گذشته، رئیس‌جمهور عازم مسکو شد و با پوتین در کرملین دیدار کرد. علی‌رغم فضاسازی‌های مخرب که قبل از سفر ریاست‌جمهوری به روسیه انجام شد، دیدار دو رئیس‌جمهور ایران و روسیه توانست بسیاری از معادلات منطقه‌ای و بین‌المللی را جابه‌جا کند. عمده موضوعات این گفتگو‌ها مسائل اقتصادی بود، اما مسائل امنیتی و راهبردی هم مورد تعامل و بحث قرار گرفت. در این سفر امضای توافق‌نامه‌هایی در حوزه انرژی راه‌آهن، راه و بندر از رویکرد‌های اصلی این سفر تلقی شد و افزایش سه‌برابری تبادلات تجاری ایران و روسیه هم از دیگر دستاورد‌های مهم این سفر بود. برخی کارشناسان معتقدند از آنجا که روس‌ها صاحب بیش از ۵۰میلیون تن غلات مازاد بر نیاز مصرفی خود هستند، این محصول می‌تواند نیاز کشور ما را هم برطرف کند. درحال‌حاضر رتبه نخست شرکای تجاری روسیه را چین و سپس کشور‌های اروپایی تشکیل می‌دهند و از این رو در این سفر برای تعادل رابطه تجاری ایران و روسیه تصمیم‌گیر‌های مهمی انجام شد. به‌هرحال نتایج تصمیم‌گیری دو رئیس‌جمهور در حوزه مسائل اقتصادی، تجاری، مالی و بانکی در ماه‌های آینده مشخص‌تر خواهد شد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها حذف دلار از تبادلات اقتصادی دو کشور و همچنین افزایش تجارت، صادرات و توازن صادرات جمهوری اسلامی به روسیه بوده که در این خصوص توافقات بسیاری انجام شد.

از دی‌ماه سال گذشته دولت سیزدهم، وارد فاز عملیاتی همکاری ایران و چین شد، همکاری‌ای که به‌واسطه آن می‌توان به توسعه زیرساخت، بهره‌برداری از واحد‌های صنعتی و معدنی و همکاری‌های بانکی و بیمه‌ای رسید. البته ۷فروردین‌ماه ۱۴۰۰ قرارداد همکاری ۲۵ساله ایران و چین امضا شد. تصور برخی‌ها این‌گونه بود که این قرارداد روی کاغذ می‌ماند و هیچ اتفاق جدیدی رخ نخواهد داد، اما یکی از موضوعاتی که دولت سیزدهم شروع کرد فعال‌سازی کارگروه‌های تخصصی و به‌سرانجام‌رساندن این قرارداد بود به‌طوری‌که اکنون این طرح وارد فاز اجرایی شده است. البته این قرارداد بزرگ و ملی که در زمان اعلام رسمی بازتاب جهانی داشت از سوی برخی‌ها که نسبت به این امر هیچ اطلاعات دقیقی ندارند مورد سؤال و اتهام قرار گرفت. برخی‌ها حکومت را به خاک و جزیره‌فروشی متهم کردند و برخی دیگر گفتند که قرار است ایران دودستی در اختیار چینی‌ها قرار گیرد! این درحالی است که سند تنظیم‌شده بین ایران و چین هنوز به مرحله قرارداد نرسیده و به اعتقاد آن‌هایی که در کارگروه‌های تخصصی همکاری با چین فعال هستند، یکی از بهترین قرارداد‌هایی است که می‌توان این سند را با سایر کشور‌ها و به‌خصوص اتحادیه اروپا امضا کرد. به‌هرحال با اجرای این توافق، می‌توان به گشایش‌های اقتصادی و بی‌اثرکردن کامل تحریم‌ها امیدوار بود. آن‌هم در شرایطی که سال گذشته ایران حدود ۱۰میلیارد دلار به چین صادرات داشته و همچنین میزان واردات کشورمان از چین حدود ۸.۵میلیارد دلار بوده که این وضعیت نشان می‌دهد تراز تجاری ایران با چین حدود ۱.۸میلیارد دلار مثبت است.

همسایه‌مداری همین یک‌ماه پیش که حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه به مجلس رفته بود و نقشه‌راه و برنامه‌های وزارت امور خارجه در حوزه دیپلماسی اقتصادی را تشریح کرده بود و به نمایندگان گفته بود اولویت اصلی دستگاه دیپلماسی در دولت سیزدهم برمبنای توسعه و گسترش همکاری با همسایگان استوار است به‌گونه‌ای‌که در مدت استقرار دولت جدید حجم مبادلات تجاری از ۲۷درصد به ۵۷۰درصد افزایش یافته است. یکی از موضوعات مهم دیپلماسی دولت سیزدهم همسایه‌محوری است که آیت‌ا... رئیسی در زمینه تقویت این حوزه تاکید فراوانی دارد و اقدامات خوبی هم در این زمینه انجام و دستگاه دیپلماسی هم بسیار فعال و حجم تبادلات تجاری با کشور‌های همسایه ظرف یک‌سال گذشته چندین‌برابر شده است. این دیپلماسی فعال منطقه‌ای و افزایش حجم مبادلات تجاری ایران و همسایگان به خنثی‌سازی عملی تحریم‌های غرب از طریق گسترش ارتباطات با شرق و کشور‌های مستقل از چین و روسیه و همسایگان شمالی تا کشور‌های آمریکای‌لاتین و آفریقایی منجر شده است.

وصول بخشی از مطالبات ارزی ما از سایر کشور‌ها ازجمله انگلیس، عراق و... و تلاش برای بازگرداندن بقیه مطالبات از اقدامات درخشان این دولت بوده است. از سوی دیگر یکی از شیوه‌های آمریکا برای افزایش اثرگذاری تحریم بر اقتصاد ایران، ممانعت از دستیابی به درآمد‌های نفت و گاز بوده است، اما دولت سیزدهم برای خنثی‌سازی حداکثری تحریم‌ها، علاوه بر توسعه صادرات نفت و گاز در مدت کوتاه شروع به کار خود، موفقیت چشمگیری در وصول درآمد‌های نفتی و گازی داشته است. ۲.۵برابر شدن وصول درآمد‌های ارزی حاصل از صادرات نفت میعانات گازی، گاز طبیعی، فرآورده‌های نفتی و محصولات پتروشیمی در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال قبل آن، نتیجه سیاست‌های فعالانه دولت سیزدهم بود. همچنین در دولت سیزدهم شاهد وصول ۱.۶میلیارد دلار مطالبات معوق از عراق بابت صادرات گاز در دولت قبل و تسویه تمام صورتحساب‌های جاری صادرات گاز بوده‌ایم. براساس گزارش صندوق بین‌المللی پول درحالی‌که صادرات نفت کشورمان در سه سال پایانی دولت قبل به زیر یک‌میلیون بشکه در روز و حتی به ۴۰۰هزار بشکه در روز هم رسیده بود در سال ۲۰۲۲ که دولت رئیسی بر سر کار بوده از یک‌میلیون بشکه در روز عبور کرده است. به عبارت دیگر در دولت رئیسی صادرات نفت کشور نسبت به کف دولت قبل ۶۰۰هزار بشکه افزایش یافته است.

منبع: روزنامه جام جم