دینی که رهبانیتش جهاد است

ریاضت یعنی چه؟
در یک جمله می‌توان گفت ریاضت به معنی تحمل سختی‌ها، ترک غرایز و انجام عبادات برای پاک‌کردن نفس است که در متون عرفان اسلامی از آن به عنوان «جهاد اکبر» یاد شده‌ است و یک‌سری ارکان دارد مانند شب‌زنده داری، کم‌خوری، کم‌گویی و خلوت‌گزینی... که رعایت این موارد همراه با توجه به امر الهی موجب تربیت نفس و نزدیک شدن به خداوند می‌شود. در برخی کتب، از ریاضت تعبیر به رام کردن اسب شده‌است.«در عربی به اسبی که ریاضت دیده‌باشد، ضامر می‌گویند. ضامر اسب چابکی است که هم نیرومند است هم لاغرمیان، لاغری‌اش ورزیده‌است و به سبب کارکشتگی و تمرین‌های سازنده است.» به این تعبیر اگر بخواهیم ریاضت را دقیق‌تر تعریف کنیم، معنای ورزیده شدن انسان را به وسیله تمرین نفس می‌دهد، نه آنچنان که او را ضعیف کند و از بین ببرد و نه آنچنان چاق و فربه که توان حرکت نداشته‌باشد. با این توصیف، همان‌گونه که واقفیم اکثر ادیان درون خود گرایش‌های افراط‌گونه‌ای را دارند که از توجه بیش از حد افرادی شکل می‌گیرد که مقصود آنان انجام نهایت دینداری است. این اعمال افراطی در دین اسلام نفی شده زیرا اسلام همیشه به یک نوع اعتدال میان دنیا و آخرت توجه داشته‌است.هرچند در کنار توصیه به پرهیز از افراط و تفریط، بحث ریاضت را نمی‌توان چیزی جدا از دین دانست. ریاضت به صورت متعادل شده‌ای همواره در مسائل عبادی روزمره مسلمانان وجود داشته‌است. یکی از اشکال ریاضت، روزه‌داری است اما برای روزه‌داری نیز شرایطی ذکر شده‌است؛ مثلا این‌که بر فرد بیمار یا مسافر روزه واجب نیست. در اسلام ما چند مولفه داریم که ریاضت را با ادیان دیگر متفاوت می‌کند و در این قسمت به آنها اشاره می‌کنیم.
تسلیم در برابر امر خدا
یک فرد مسلمان موظف است در برابر دستورهای الهی که شامل ترک محرمات و انجام واجبات است، تسلیم باشد و هرگونه تخطی از این قوانین، گناه و خلاف شرع محسوب می‌شود. مثلا آسیب به خود که ممکن است در ریاضت‌های ادیان دیگر انجام بگیرد، روزه‌های سخت و طاقت‌فرسا و انجام اعمالی که به انسان آسیب می‌زند و... تمام اینها در اسلام مذموم است و جایز نیست.
در شریعت و حکم عالمان دینی و نیز در قرآن به این نکته اشاره شده‌است اما در ادیان دیگر ریاضت حد و حدودی ندارد و هرقدر بیشتر باشد، به اعتقاد آنان تأثیر‌گذاری بیشتری بر افراد دارد. در دین اسلام حدود ریاضت باید با توجه به فرمان الهی رعایت شود. پس بزرگ‌ترین ریاضت در دین اسلام همان تسلیم بودن است؛ زیرا اگر دقت کنیم همین تسلیم بودن، کار چندان ساده‌ای نیست.
چنان‌که خداوند در آیه ۱۴ سوره انعام می‌فرماید:«بگو آیا غیر خدا را به یاری و دوستی برگزینم در حالی که آفریننده آسمان و زمین خداست و اوست که طعام و روزی می‌دهد وخود از طعام بی‌نیاز است و من مامورم اول شخصی که تسلیم حکم خداست باشم و البته از گروه مشرکین نباشم.»بر اساس این آیه ما انسان‌ها مأموریم تنها احکام الهی را به جا بیاوریم و در برابر اوامر او تسلیم باشیم.
همچنین در آیه ۱۵۳ سوره انعام می‌فرماید که راه مستقیم تنها راهی است که خداوند معرفی کرده‌است و هر راهی جز آن به خطا می‌رود:«و ان هذا صراطی مستقیماً فاتبعوه و لا تتبعواالسبل فتفرق بکم عن سبیله ذلکم وصکم به لعلکم تتقون» یعنی:«و این است راه راست از آن پیروی کنید و از راه‌های دیگر که موجب تفرقه و پریشانی شماست جز از راه خدا متابعت نکنید، این است سفارش خدا به شما، باشد که پرهیزکار شوید.»بر اساس این آیات هرگونه افراط و تفریطی که موجب خطا رفتن از مسیری شود که خداوند به انسان پیشنهاد کرده‌است، موجب گم‌گشتگی و پریشانی می‌شود.
جهاد به جای رهبانیت
جهاد اگرچه موضوعی است که شاید در تمام برهه‌های تاریخ کاربردی نداشته‌باشد ولی اصطلاحی است که شخص پیامبر اسلام(ص) از آن برای بیان تفاوت ریاضت در اسلام و رهبانیت در دین مسیحیت استفاده می‌کند. پیامبر(ص) مسلمانان را به جای رهبانیت به جهاد دعوت می‌کند و جهاد را رهبانیت امت خود خوانده‌است. اگر چه در اصطلاح عارفان مبارزه با نفس را جهاداکبر نامیده‌اند اما نقش جهاد به معنای مبارزه با کفر نیز در اسلام را نمی‌توان نادیده گرفت. توجه به جهاد بیانگر این است که اسلام دینی است که هم برای این جهان و هم برای جهان درون انسان یعنی نفس و هم برای جهان آخرت برنامه‌ای دارد، در حالی‌که رهبانیت در مسیحیت به کناره‌گیری و انزوا از صحنه اجتماع و پرداختن دائمی به عبادت‌ها و ریاضت‌های طاقت‌فرسا تعبیر شده‌است و این به معنای این است که این جهان به طور کامل کنار گذاشته شود زیرا به اعتقاد برخی مسیحیان، ما به خاطر گناه نخستین به این دنیا تبعید شده‌ایم تا عقوبت آن را بکشیم؛ بنابراین تنها راه چاره کناره‌گیری کامل از دنیاست زیرا این دنیا آلوده است و باید از آن جدا شد. در اسلام اما بسیار زیاد به زیبایی‌های این جهان اشاره شده‌است و در آیات قرآن نعمت‌های الهی را برشمرده‌است و انسان را به شکرگزاری در برابر نعمت‌های این دنیا تشویق می‌کند؛ لذا در نظر اسلام، این دنیا اگرچه پستی‌هایی دارد ولی کاملا آلوده نیست، بلکه موهبت و نعمتی از سوی خداوند است  یا به تعبیر عرفا تجلی‌گاه چهره زیبای خداوند نیز هست. خواجه عبدا...انصاری در باب ریاضت به این آیه اشاره می‌کند:«والذین یوتون ماءاتوا و قلوبهم وجله» (۶۰مومنون) یعنی مؤمنان کسانی هستند که در راه خدا از جان و مال مایه می‌گذارند و به امید آن‌که در درگاه الهی،مورد قبول واقع شوند و خداوند آنها را بپذیرد. به زعم وی، از مال و جان گذشتن و همه چیز را فدای حق کردن، بالاترین ریاضت است. ریاضت اسلام فاصله گرفتن از جامعه نیست بلکه اسلام دین اجتماع است؛ انسان باید در میان اجتماع ساخته و تربیت شود.
هدف و وسیله مهم‌اند
در اسلام مقصود از عبادت یا ریاضت، تزکیه نفس برای رسیدن به روح الهی است، به عبارتی نزدیک شدن به خدا اما در ادیان دیگر اغلب هدف و مقصود از انجام ریاضت‌های دشوار، تقویت اراده شخصی و دست یافتن به نیرو‌های مافوق بشری است که این نیز در اسلام مورد تایید نیست حتی آن را حرام می‌شمارد. در ریاضت اسلامی تنها هدف باید قصد قربت باشد و غیر این از مسیر خارج است.در پایان این‌که اگرچه دین اسلام بسیار بر عبادت، زهد، تقوا و تقویت ایمان تاکید دارد اما هیچ گاه انسان‌ها را به امری که خارج از توان آنهاست و باعث مشقت می‌شود، امر نمی‌کند. در اسلام تاکید بر عبادت برای پاک‌شدن نفس و ایجاد مکارم اخلاق برای ارتباط با خلق و جامعه و همراه آن نزدیک شدن به خداوند است و هیچ توقع فرا انسانی از انسان نیست، اگرچه هر انسانی می‌تواند بر اساس ظرفیت خود از موهبت‌های عبادت، زهد، تقوا و ایمان که خداوند به او ارائه کرده‌ است بهره ببرد.