آذربایجان‌ شرقی پیر شده است؟

حرف از اصالت که می‌شود اما آدم یاد خانه‌های حیاط‌داری می‌افتد که یک حوض آبی‌رنگ وسط آن و گل‌های شمعدانی روی لبه حوض و ماهی‌های سرخ توی آن با هیاهوی پنج، شش کودک بازیگوش که صدای خنده‌شان حیاط را پر کرده به وجد و رقص درمی‌آیند و هوای حیاط را شاد و دلپذیرتر می‌کنند.

حالا آن اصالت آذربایجانی همچنان پابرجاست اما نه خبر چندانی از آن حیاط‌های حوض‌دار هست و نه خبری از قهقهه بچه‌های بازیگوش قدونیم‌قد.

نه این‌که بچه‌ها توی خانه‌های آپارتمانی محبوس باشند و صدای‌شان به گوش ماهی‌ها و شمعدانی‌ها و پرندگان نرسد! نه... مساله این است که اصلا بچه‌ای نیست که صدایی از او درآید. حتی همان آپارتمان‌هایی که جای خانه‌های زیبای بزرگ حیاط‌دار را گرفته‌اند هم این روزها سوت و کور هستند چون پدرو مادرها دیگر میل چندانی به فرزنددارشدن ندارند و سال‌به‌سال جمعیت خانوارها کمتر و صدای قهقهه و جیغ و گریه خواهر و برادرهای شیطان و شیرین‌زبان و بازیگوش زیر سقف خانه‌ها کمرنگ‌تر می‌شود.

حکایت،حکایت کاهش شدید نرخ جمعیت است؛‌ کاهشی که دارد دامن یکی‌یکی استان‌های کشورمان را می‌گیرد؛ حتی استان‌هایی که نافشان را با اصالت و جمعیت و کانون گرم و پرجمعیت خانواده بسته‌اند؛ استان‌هایی مثل آذربایجان‌شرقی که نرخ زادو ولد در آن به سمت صفرشدن میل‌کرده و نرخ جمعیت کهنسالش روبه فزونی نهاده است.

آذربایجان‌ شرقی یکی از استان‌هایی است که جمعیت آن در حال حرکت به سمت سالمندی است و نرخ پایین رشد جمعیت آن نسبت به متوسط کشوری بیانگر سریع این حرکت نگران‌کننده است.

جدا از پیامدهای تلخ کاهش جمعیت برای اصل کانون خانواده و از هم پاشیدگی آن در آینده‌ای نه‌چندان دور، باید گفت آذربایجان‌شرقی، یکی از استان‌های صنعتی کشور است و نیاز مبرمی به نیروی کار جوان دارد. این مساله می‌تواند در آینده‌ای نزدیک برای این استان مشکل‌ساز شود. جام‌جم امروز به بررسی این موضوع پرداخته که چرا جمعیت آذربایجان‌شرقی در حال حرکت به سمت سالمندی است و این مساله چه پیامدهایی برای استان دارد؟

عوامل تسریع‌ بخش نرخ جمعیت

مساله این است که نرخ رشد جمعیت آذربایجان‌ شرقی نه در چند سال اخیر که در یک دهه اخیر روبه کاهش بوده و این را به‌راحتی می‌شود از آمار جدول نرخ موالید استان‌های کشور دریافت.

آن‌طور که در این جدول مشاهده می‌شود و فرگل صحاف، مدیرکل سازمان بهزیستی آذربایجان‌شرقی به ما می‌گوید: میانگین نرخ رشد سالانه کشور بین سال‌های۱۳۹۵-۱۳۹۰، ۱/۲۴درصدبوده و در این میان آذربایجان‌شرقی با میانگین نرخ رشد جمعیت ۰/۹۲درصد، میانگین رشدی کمتر از متوسط کشوری داشته است. درحال‌حاضر نیز متوسط تعداد اعضای خانوار در آذربایجان‌شرقی ۳/۲نفر است که این عدد کم‌بودن میزان زاد و ولد در استان را نشان می‌دهد.

نرخ پایین رشد جمعیت را که کنار تعداد اعضای کم خانوارهای آذربایجانی بگذاری و به آن عامل گذر زمان را بیفزایی، نتیجه‌اش می‌شود افزایش تدریجی سن آذربایجانی‌ها؛ به عبارتی پدیده پیری جمعیت.

صحاف درباره دلایل کاهش زاد و ولد و افزایش میانگین سنی جمعیت آذربایجانی‌ها این‌گونه می‌گوید: نبود اشتغال پایدار، افزایش هزینه‌های روز افزون زندگی، مشکلات تامین مسکن، افزایش هزینه‌درمان، تغییر سبک‌زندگی و الگوی زاد و ولد، تغییر نگرش‌های فرهنگی و اجتماعی مخصوصا بین جوانان، نگرانی درخصوص آتیه فرزندان در صورت تعدد فرزندان و مشکلات اپیدمی کرونا در دو سال اخیر همگی عواملی است که باعث بی‌میلی به ازدواج یا بالا رفتن سن ازدواج، کاهش فرزندآوری و حتی افزایش طلاق شده است.

به گفته وی، آذربایجان شرقی با این‌که ۴/۹درصد جمعیت کشور را به خود اختصاص داده اما سهم اقتصاد این استان از اقتصاد کشور ۳/۵درصد است که این مساله نیز می‌تواند یکی از دلایلی باشد که مهاجرت نیروی کار را تسریع کرده و بر پایین بودن نرخ رشد جمعیت استان تاثیر گذار شده است.

بهزیستی درخدمت جمعیت پیر و جوان

مدیرکل سازمان بهزیستی آذربایجان شرقی می‌گوید این سازمان تلاش می‌کند با انجام اقدامات و طرح‌های مختلف به سهم خود و تا حدودی جلوی پدیده کاهش جمعیت استان را بگیرد.

کمک به دانشجویان و دانش‌آموزان تحت‌پوشش، پرداخت تسهیلات اشتغال‌زایی به مددجویان، کمک به تأمین مسکن و تهیه جهیزیه، انجام مشاوره و آزمایش‌های ژنتیک و برگزاری طرح‌های پیشگیری از معلولیت، بخشی از اقداماتی است که به گفته صحاف، سازمان بهزیستی برای اثرگذاری مثبت بر جمعیت استان انجام داده است.

در هر روی آمار و ارقام نشان دهنده سرعت بالای کاهش جمعیت است؛ آن‌قدر که شاید طرح و برنامه‌های سازمان بهزیستی و سایر نهادهای استان و کشور به گرد آن نرسد، لذا باید از همین حالا فکری هم برای آماده سازی محیط برای پذیرش جمعیت رو به افزایش سالمند کرد. چیزی که صحاف به آن اشاره کرده و درباره آن می‌گوید: توانمندسازی فرد و خانواده در راستای ارتقای سطح سلامت روان سالمندان در مراقبت‌های خانگی، توسعه خدمات مبتنی بر خانواده، آموزش کارکنان مراکز نگهداری سالمندان با هدف ارتقای کیفیت خدمات بر اساس به​روزترین روش‌های‌توانبخشی، ایجاد بستر آموزشی مناسب برای خانواده‌ها با هدف ارتقای کیفیت مراقبت از سالمندان، ارتقای سلامت و امید به زندگی سالمندان با توسعه برنامه‌های هنر درمانی، نمایش درمانی و موسیقی درمانی در مراکز سالمندان از جمله این اقدامات است.

وی با اشاره به این‌که سازمان بهزیستی یک دبیرخانه مناسب سازی زیر نظر دفتر فنی و مهندسی استانداری نیز دارد، از سایر سازمان‌ها، اداره‌ها و نهادهای استان درخواست می‌کند به‌منظور بهبود محیط شهری برای معلولان و سالمندان فعالیت ‌کنند.

صحاف می‌گوید درست است که پیری جمعیت به معنای کاهش نیروی کار فعال و جوان است و همچنین فشار بر صندوق‌های بیمه و بازنشستگی اما به هر حال بر اساس تعالیم دینی ما ،سالمندان مایه خیر و برکت زندگی هستند و حضور آنها در خانواده نقش مهمی در پرورش نسل بعد و کاهش آسیب‌های اجتماعی دارد. بنابراین باید برای این مساله برنامه‌ریزی اساسی انجام شود تا با هماهنگی و همکاری همه سازمان‌ها در کنار حمایت از نیروی کار فعال و جوان، از ظرفیت سالمندان هم استفاده شود.

تلاش برای جلوگیری از پیری

طبق آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن جمعیت استان آذربایجان شرقی در سال ۱۳۹۵، سه‌میلیون و۹۰۹هزارو۶۵۲ نفر بوده است که از این میزان ۲۸۳هزارو۷۶ نفر در سنین بالای ۶۵ سال قرار دارند که ۷/۲درصد جمعیت استان را شامل می‌شود. این در حالی است که در سال ۱۳۸۵ افراد بالای ۶۵ سال در استان ۶/۳درصد جمعیت را به خود اختصاص می‌دادند و این نشان دهنده مسن‌تر شدن جمعیت آذربایجان شرقی است. سالمندان ۶/۹۲درصد جمعیت شهرهای استان و ۸/۰۴ درصد جمعیت روستاهای استان را به خود اختصاص می‌دهند. میانگین سنی جمعیت استان طبق آخرین آمار ۳۲/۴درصد است و آذربایجان شرقی در رتبه ۱۴ کشور از لحاظ نرخ زاد و ولد قرار دارد.

همه این آمار و ارقام به یک معنا ختم می‌شود که چیزی نیست جز پیری استان. آذربایجان شرقی دارد پیر می‌شود و داوود بهبودی، رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان آذربایجان شرقی کاهش در گفت‌وگو با جام‌جم، نرخ پایین زاد و ولد در استان، افزایش بهداشت عمومی، کاهش نرخ مرگ و میر در سنین بالای ۶۵ (سالمندان) و افزایش مهاجرت افراد جوان به خارج از استان را از دلایل افزایش این سالمندی می‌داند.

بهبودی اما با بیان این‌که سازمان‌ها و ادارات متولی استان هم البته بیکار ننشسته و برنامه‌هایی برای توقف روند کاهشی نرخ جمعیت دارند، می‌گوید: اعطای تسهیلات و امکانات معاش برای فرزندآوری بیشتر، فعالیت‌های عمده بهداشت و درمان برای افزایش نرخ باروری، حمایت، آموزش و ترغیب جوانان به ازدواج و فرزندآوری و ایجاد تسهیلات جهت اشتغال‌زایی برای جوانان به‌منظور جلوگیری از مهاجرت ازجمله این برنامه‌هاست.

باید برای سالمندی جمعیت آماده شویم

توکل آقایاری، دانشیار جمعیت‌شناسی و عضو هیات‌علمی دانشگاه تبریز اما معتقد است آذربایجان‌شرقی هنوز سالمند نشده است.

آقایاری درباره سالمندی و شرایط استان در این خصوص می‌گوید: معمولا به شکل قراردادی، جمعیتی را سالمند طبقه‌بندی می‌کنند که حدود ۱۰درصد یا بیشتر از آن را افراد ۶۵ساله و بالاتر تشکیل می‌دهند. بر اساس این تعریف، درحال‌حاضر جمعیت استان را نمی‌توان یک جمعیت سالمند به‌شمار آورد. هرچند آذربایجان‌شرقی نیز روندی مشابه سراسر کشور در پیش گرفته و در مسیر سالمندی است و با این حساب در دهه‌های آتی به شرایط سالمندی جمعیت می‌رسد.

آقایاری با اشاره به این‌که سالمندی جمعیت در مجموع اتفاقی مبارک در بسیاری از جهات ارزیابی نمی‌شود، می‌افزاید: در زمینه سلامت باید گفت هزینه‌ها برای تامین سلامت و نیز ارائه خدمات مراقبتی از سالمندان افزایش پیدا خواهد کرد. از نظر اقتصادی سالمندی به معنی خروج بخش معناداری از جمعیت از بازار کار و ورود آنها به دوره وابستگی مجدد اقتصادی است. تامین هزینه‌های زندگی و معیشت چنین جمعیتی می‌تواند روی دوش سازمان‌های تامین‌اجتماعی و صندوق‌های بازنشستگی سنگینی چشمگیری پیدا کند، تا جایی که اگر کشور نتواند خودش را با شرایط سالمندی جمعیت سازگار کند، با تشدید شرایط سالمندی، به سمت ورشکستگی پیش خواهد رفت. حتی خانواده‌ها نیز فشار زیادی ناشی از تامین هزینه‌های معیشتی، سلامت، مراقبتی و ... را حس خواهند کرد. از دیگر مسائل سالمندی در سطح خانواده‌ها، کاهش اندازه شبکه خویشاوندی است. شرایط سالمندی جمعیت که معمولا با تعداد بسیار محدود فرزندان نیز همراهی می‌شود شرایطی را به وجود می‌آورد که بسیاری از قوم و خویش‌ها (مانند عمو، دایی، خاله و عمه) برای افراد جامعه موضوعیت نخواهند داشت که این از زمینه‌های فرسایش سرمایه اجتماعی در جامعه محسوب می‌شود.

تاثیر افزایش سطح امید به زندگی

آقایاری دلایل سالمند شدن جمعیت آذربایجان‌شرقی را افزایش سطح امید به زندگی و کاهش مرگ‌ومیر، کاهش باروری به شکل جدی در استان خصوصا از حوالی سال ۱۳۶۵ به بعد و مهاجرت از استان دانسته و می‌گوید: با توجه به شرایط یک کشور می‌توان سالمندی را یک تهدید یا فرصت در نظر گرفت. یک جمعیت وقتی سالمند شد، معمولا در شرایط سالمندی باقی خواهد ماند، مگر این‌که آن جمعیت در دوره‌ای، مجدد تصمیم بگیرد که تعداد فرزندان زیادی متولد کند و سطح باروری خود را بالا ببرد که کاری تقریبا غیرممکن است. حتی با وجود سیاست‌های تشویقی بسیار جدی در برخی کشورهای توسعه‌یافته برای چندین دهه، شاهد موفقیت چندانی برای چنین مداخلات تشویقی جمعیتی نبوده‌ایم و انتظار هم نمی‌رود کشورهایی که کاهش باروری در آنها اتفاق افتاده باشد، به صورت ناگهانی تصمیم بگیرند رفتار متفاوتی در زمینه باروری در پیش بگیرند. بنابراین، سالمندی جمعیت وقتی اتفاق افتاد، دیگر برای همیشه با ما خواهد بود، پس هرچه زودتر به فکر مدیریت مساله بیفتیم، خواهیم توانست برخورد منطقی‌تری با مساله سالمندی جمعیت داشته باشیم.

مدیریت سالمندی با سرمایه‌گذاری روی جوانان

توکل آقایاری، دانشیار جمعیت‌شناسی و عضو هیات‌علمی دانشگاه تبریز در خصوص راه‌های جلوگیری از سالمندی جمعیت و مدیریت آن در استان آذربایجان‌شرقی می‌گوید: هیچ راه طولانی‌مدت و قطعی برای جلوگیری از سالمندی یک جمعیت وجود ندارد و عملا کسانی که چنین تصوری دارند، روندهای متغیرهای جمعیتی را خوب نمی‌شناسند. تنها راه جلوگیری از سالمندی جمعیت، حفظ نرخ رشد بالا برای یک جمعیت در طولانی‌مدت و حتی تا ابد است که برای هیچ کشوری در دنیا ممکن نیست. مهم‌ترین راه برای مدیریت سالمندی جمعیت، سرمایه‌گذاری روی جمعیت جوان است. سالمندی جمعیت وقتی به مساله جدی تبدیل می‌شود که مانند شرایط فعلی ایران نسل‌های مختلف به لحاظ اقتصادی به هم وابسته باشند. باید این وابستگی نسلی را به‌تدریج قطع و شرایطی فراهم کرد که همه از اشتغال کامل و مناسبی برخوردار باشند تا علاوه‌بر تامین هزینه‌های دوره جوانی، با پرداخت مبالغی در قالب بیمه و بازنشستگی و ... هزینه‌های دوره سالمندی زندگی را نیز تامین کنند.

امین بیلساز - جام جم آذربایجان شرقی