ماجرای تیتر جنجالی 5 سال پیش جام‌جم درباره احتمال شیوع کرونا در ایران چه بود؟

اوایل سال گذشته بود، درست زمانی که همه مردم دنیا در ترس و اضطراب ظهور ویروس کووید 19 یا عامل بیماری کرونا کمابیش در قرنطینه بودند. کرونا در کمتر از دو سه ماه، سرتیتر خبرهای دنیا در رسانه‌های مجازی، مکتوب و رادیو و تلویزیون شد.

همان روزها بود که پیام‌هایی از همکاران قدیمی رسانه‌ای که سال‌ها بود خبری از آنها نداشتم به دستم رسید: «درود بر تو همکار رسانه‌ای که همیشه در خط اول اطلاع‌رسانی بوده‌ای»، «شما واسه خودت نوستراداموسی بودی و ما نمی‌دونستیم»، «واقعا کرونا چهار سال پیش هم بوده و ما نمی‌دونستیم!»، «ایول به جام‌جم که چند سال پیش از کرونا و شیوعش نوشته بود!» و...ابتدا اصلا متوجه نشدم این پیام‌ها برای چیست! تا این‌که یکی از همکاران قدیمی که از روزنامه جام‌جم رفته بود تصویری از صفحه سلامت 5 مهر 1394 را برایم فرستاد که گفت‌وگوی من با دکتر مردانی با عنوانی بسیار تامل‌برانگیز در آن چاپ شده بود: «نگذارید به کرونا مبتلا شوید!»

گزارشی که صدها بار در سال گذشته و نیز امسال در شبکه‌های مجازی دست به دست شده و جام‌جم را به‌عنوان رسانه‌ای پیشگام در زمینه انتشار خبر شیوع کرونا سر زبان‌ها انداخت. اما ماجرای آن گفت‌وگو که از خاطر خودم نیز رفته بود به کجا بازمی‌گردد؟

کرونا از عربستان آمد

روز پنجشنبه دوم مهر 94 هم‌زمان با روز عید قربان، هنگام حرکت زائران در مراسم «رمی‌جمرات» در منا، به‌دنبال ازدحام و تنش ناگهانی در یکی از چهارراه‌ها، شمار زیادی از زائران زیر دست‌وپا ماندند و فاجعه دلخراشی رخ داد. از میان 2431 جان باخته، 464 نفر از هموطنانمان نیز بودند.

اما واقعه تلخ منا به از دست رفتن این افراد ختم نشد و با گذشت بیش از 72ساعت از فاجعه منا، با انتقال تدریجی اجساد 131 زائر شهید شده خانه خدا و بستری‌شدن بیش از 150 زائر دیگر در بیمارستان‌های عربستان، وزارت بهداشت از انتقال ویروس کشنده کرونا به کشور خبر داد.

وزیر بهداشت وقت، دکتر حسن قاضی‌زاده هاشمی این احتمال را داد که ویروس کرونا، پس از بستری‌شدن جمعی از مجروحان ایرانی در بیمارستان‌های عربستان سعودی، ایرانیان مصدوم را مبتلا کرده و سپس همین مصدومان پس از بازگشت، ممکن است ویروس را وارد کشور کنند. پس قرار شد تا وزارت بهداشت، برنامه‌ای برای غربالگری حجاج در فرودگاه‌ها داشته باشد.

از عربستان تا قطر

در سال 1381/ ۲۰۰۲ همه‌گیری سارس (از خانواده کرونا ویروس‌ها) حدود ۸۰۰ نفر را به کام مرگ کشاند. اما گونه‌‌ای جدیدتر از این ویروس در شهریور 1391/ سپتامبر ۲۰۱۲ از مردی ۶۰ ساله در عربستان سعودی کشف شد که به مرگ بیمار انجامید. این مرد چند روز قبل از آن به دبی سفر کرده بود. دومین مورد در مردی ۴۹ ساله در قطر دیده شد که او نیز درگذشت. کشف بیماری اولین بار در آزمایشگاهی در لندن به تایید رسید. شیوع این کروناویروس به نام «سندرم نارسایی تنفسی خاورمیانه» یا MERS-CoV شناخته شد. این ویروس موجب مرگ ۸۵۸ نفر در خاورمیانه شد.

به این ترتیب، سازمان جهانی بهداشت از کشف ویروسی جدید خبر داد که عامل عفونت خطرناکی در دستگاه تنفسی است. این ویروس تقریبا شبیه ویروس سارس بود که سال 1382/ ۲۰۰۳ در جهان شیوع پیدا کرده و جان بسیاری را گرفته بود. محققان تشابه زیادی بین عامل بیماری مرد قطری با مردی اهل عربستان سعودی پیدا کردند و در گزارشی از احتمال شیوع این ویروس در ایام حج، ابراز نگرانی کردند.

ویروسی از نوع مرس

در همان زمان در گزارش‌های سازمان جهانی بهداشت آمد: «این ویروس از همان خانواده ویروسی است که موجب شیوع بیماری سارس یا «سندرم تنفسی حاد شدید» می‌شود.

علائم بیماری «کروناویروس» شبیه علائم بیماری گریپ (سرماخوردگی) است. این بیماری می‌تواند باعث ضایعات کلیوی و عفونت شدید ریه شود. سرفه، تب و ذات‌الریه نیز در بسیاری از موارد گزارش شده‌است.

سازمان جهانی بهداشت این ویروس را «خطری برای تمام جهان» نامید و تاکید کرد راه‌های انتقال این ویروس و همچنین سرمنشأ آن به وضوح روشن نشده است. اما بررسی‌ها نشان‌ می‌دهد این ویروس قابلیت انتقال از انسان به انسان را دارد.

تکمیل اعضای خانواده کرونا ویروس‌ها

کروناویروس‌ها خانواده بزرگی از ویروس‌ها هستند که اولین بار در سال 1339/ ۱۹۶۰ کشف شده‌اند. چهار نوع کروناویروس، به‌صورت مرتب در جمعیت انسانی ایجاد بیماری می‌کند و باعث عفونت سیستم تنفسی در کودکان و بزرگسالان می‌شود. اما انواع دیگری از این ویروس مانند سارس، مرس و کووید ــ ۱۹هستند که با علائمی‌ شدیدتر همراه می‌شوند.

در واقع ویروسی که سال 1394 در عربستان شیوع پیدا کرد، عضوی از خانواده کروناویروس‌ها به‌نام مرس و به نوعی برادر کووید  19بوده است.

و اما گفت‌و‌گوی جام‌جم در 5 مهر 1394 

انتشار خبری از سوی وزیر بهداشت در 4 مهر 1394 مبنی بر احتمال انتقال بیماری کرونا به کشور در پی حادثه منا و بستری‌شدن جمعی از مجروحان ایرانی در بیمارستان‌های عربستان سعودی، خطر ابتلا به بیماری ویروسی کرونا بر سر زبان‌ها انداخت.

بی‌شک صفحه سلامت روزنامه به حکم رسالتش باید یک گزارش هشداری برای مردم می‌نوشت تا آن دسته از زائران که هنگام برگشت از حج نشانه‌هایی چون تب، سرفه، خلط عفونی و تنگی نفس در خود مشاهده کردند به پزشک مراجعه کنند و در صورت تایید بیماری تا طی شدن مراحل درمان در بخش ایزوله بیمارستان تحت نظر باشند. مهم‌تر آن‌که خانواده‌ها دیدار با زوارشان را تا دو هفته به تعویق بیندازند.

به این ترتیب، تصمیم گرفتم با دکتر مسعود مردانی، از متخصصان به‌نام عفونی کشور تماس بگیرم که حاصلش گزارشی شد که چهار سال بعد با شیوع ویروس کووید ــ 19 از خاطرات فراموش شده من و از میان صدها گزارشی که طی سال‌ها نوشتن در حوزه سلامت از من در روزنامه جام‌جم به یادگار مانده با تابلوی «پیش‌بینی زودهنگام شیوع کرونا» در فضای مجازی دوباره بر سر زبان‌ها افتاد.

کووید 19 چه بر سر دنیا آورد؟

نزدیک پنج سال بعد از تمام این اتفاقات و در زمانی که دنیا شاید خاطره‌ای بسیار گنگ و کم‌اهمیت از شیوع ویروس کرونا را به خاطر داشت، کووید  19 در بهمن 1398 بسیار بی‌رحم‌تر، کشنده‌تر و ترسناک‌تر، تمام جهان را در برگرفت.

تا زمان تنظیم این گزارش بیش از چهار میلیون 750هزار نفر در کشورمان به کووید 19مبتلا شده‌اند که خوشبختانه عمده آنها بهبود یافته اما جان عزیز بیش از 103هزار هموطن را گرفته است. مجموع مبتلایان به این بیماری در دنیا نیز به حدود 213 میلیون نفر رسیده که نزدیک به چهار و نیم میلیون نفر نیز جان خود را از دست داده‌اند.

سازمان جهانی بهداشت تاکنون چهار جهش مختلف از ویروس را با عناوین آلفا، بتا، گاما و دلتا ثبت کرده و جهش جدیدی به‌نام لامبدا هم در راه است که به‌تدریج، قدرت سرایت و بیماری‌زایی هر کدام‌شان نسبت به نوع قبلی افزایش یافته است.

به‌نظر می‌رسد تغییرات ژنتیکی در انواع مختلف به این ویروس کمک کرده است تا سریع‌تر گسترش یابد و بتواند توان دفاعی بدن افراد مبتلا را بیشتر تضعیف کند.

تاکنون هشت واکسن تایید شده در سراسر دنیا تولید و توزیع شده‌است که کارآمدی‌شان در برابر جهش‌های این ویروس خطرناک، همچنان چالش‌برانگیز است و دنیا کماکان به جدال با بیماری کرونا ادامه می‌دهد.

قرار است که پیروز این میدان با تمام غم و اندوهی که از دست رفتگان این مبارزه در دل بازماندگانشان بجا گذاشته و می‌گذارد، مردمی ‌باشند که از تجربه‌های نهفته در دل علم و آگاهی بهره می‌گیرند اما شک ندارم حافظه کوتاه‌مدت من، سال‌ها پس از این و بعد از پایان همه‌گیری کرونا نیز یادآور خاطرات تلخ و شیرینی از چالش قلم و اندیشه‌هایی خواهد بود که برای کمک به حفاظت از سلامت مردم از خود یادگار بجا گذاشتند.

پونه شیرازی - سلامت / روزنامه جام جم