از تقدس‌گرایی پرهیز کردیم

قسمت اول این مستند حاوی اطلاعاتی بود که کمتر شنیده بودیم یا اگر می‌دانستیم، اطلاعاتمان از جریان‌های رسمی دریافت نشده بود. از همین‌رو گفت‌وگوی کوتاهی داشتیم با مهدی مطهر، تهیه‌کننده مستند هفت قسمتی «آقا مرتضی» که این شب‌ها ساعت ۲۰ از شبکه سه پخش می‌شود. مطهر ضمن اشاره به این‌که برای ساخت این مستند ۱۰ سال پیش تولید داشته‌اند و تاکید بر این نکته که سیدعباس سیدابراهیمی منبع موثق‌تری برای تشریح رویکردهای این مستند است، به چند سوال درباره رویکردهای تازه در مستند «آقا مرتضی» توضیح داده و آن را اثری جامع درباره شهید آوینی توصیف کرده است.
در مستند «آقا مرتضی» بخش‌هایی از زندگی شهید آوینی را طرح کرده‌اید که معمولا در تولیدات و مستندات رسمی داخل کشور مطرح نمی‌شد. چطور شد که شما توانستید این کار را بکنید؟
مستندهای قبلی، مقطعی از زندگی شهید آوینی را مدنظر قرار داده‌اند و معمولا برای ساخت آنها ملاحظات حزبی و جریانی مدنظر بوده است. کارگردان‌هایی که درباره شهید آوینی مستند ساخته‌اند یا به خانواده ایشان منتسب بوده‌اند یا در زمره همکاران ایشان هستند و از همین‌رو به همان برش و بخشی از زندگی مرتضی آوینی پرداخته‌اند که با ایشان معاشرت داشتند.
مستند «آقا مرتضی» در سال ۱۴۰۰ عرضه می‌شود، بعد از ۱۰سال، پیش‌تولید ساخته شده و در تولید آن از تجربیات دوستانی که درباره شهید آوینی کار کرده‌اند، استفاده شده است. در واقع سعی‌کرده‌ایم در این مستند نگاه جامع‌تری به آوینی داشته باشیم. آقای پوراحمد مستند «مرتضی و ما» را ساخته، آقای دالایی مستند «دلباخته» را کارگردانی کرده و آقای معززی‌نیا مستند «راوی» را و در همین مجموعه خانه مستند انقلاب، مستندی با نام «انحصار ورثه» را آقای شعبانی کارگردانی کرده و از این مستندها برای ساخت «آقا مرتضی» استفاده کردیم.

ایده ساخت این مستند از کجا آمد؟
سیدعباس ابراهیمی، کارگردان مستند «آقا مرتضی» از سال ۱۳۸۹ نوشتن کتابی درباره شهید آوینی را آغاز کرد که زندگینامه شهید آوینی را روایت می‌کند و با همین نگاه کلاسیک از تولد تا مرگ را مدنظر دارد. این فیلم مستند برآمده از این اطلاعات و داشته‌هاست و به‌طور طبیعی مقاطع ابتدایی زندگی شهید آوینی را در خود دارد و بخش‌هایی از قسمت اول این سریال به سال‌های جوانی و دوران دانشجویی آوینی اختصاص دارد که در این بخش بستر روشنفکری و روزگار آوینی در سال‌های قبل انقلاب تشریح شده و همان‌طور که می‌دانیم آوینی هرگز این بخش از زندگی خود را انکار نکرده و براساس حریتی که داشته، آن را اشتباه نمی‌دانسته بلکه از دستاوردها و تجربیات این مقطع از زندگی‌اش تا پایان عمر بهره می‌گرفته است.
طبیعی است که درباره کسی مانند مرتضی آوینی برخی آثار برای خوشامد جریان روشنفکری تولید شده و برخی دیگر برای مصادره ایشان ساخته شده باشد اما تلاش کردیم ملاحظات هیچ جریان یا حزبی روی کارمان و ارائه مستندات درباره شهید آوینی تاثیری نداشته باشد.

به همین دلیل با دوستان و خویشاوندان و همکاران شهید آوینی گفت‌وگو کرده‌اید؟
بله و از حضور کارشناس در فیلم پرهیز کرده‌ایم؛ کارشناس یعنی کسی یا کسانی که شهید آوینی را از نزدیک ندیده‌اند اما درباره ایشان مطالعاتی داشته و آثاری درباره ایشان خوانده باشد. چون از تحلیل کردن شهید آوینی در این مستند پرهیز داشتیم. تمام کسانی که در مقابل دوربین ما قرار گرفتند، به‌دلایلی با شهید آوینی مواجه بوده‌اند یا از دوستان و همکاران ایشان بودند یا از بستگان و نزدیکان.
همه‌چیز از همان کتاب شروع شد و بعد تنوع مصاحبه‌ها و اطلاعات موجود در این مستند. سوم این‌که سعی کردیم برای جذاب‌تر شدن، بخش‌هایی از زندگی ایشان را با حضور بازیگر، بازسازی کنیم که ترکیبی منسجم و ماندگار از شهید آوینی داشته باشیم.

بنابراین معتقدید این مستند نه برای خوشایند جریان‌های روشنفکری ساخته شده و نه برای مصادره جریان‌های انقلابی.
خیلی‌ها خواستند شهید آوینی را سپر کنند و ما می‌خواستیم یک‌بار هم که شده یک مستند کامل و جامع درباره ایشان بسازیم و موضعگیری و نظرات ایشان و زندگی و نگاهش را تبیین کنیم. شهید آوینی هم در تولید و عمل و هم در نظریه و محتوا توانمند بوده و این شاید از ویژگی‌های کمتر مطرح‌شده ایشان است. آثار شهید آوینی هم این گفته مرا تایید می‌کند و نشان می‌دهد که ایشان صرفا یک منتقد نبوده. ضمن این‌که شهید آوینی اصلا بدون خواندن و دیدن یک اثر درباره‌اش اظهارنظر نمی‌کرد.

نگاه قالب این بوده که بخش‌هایی از زندگی کسانی چون شهید آوینی، بهتر است مطرح نشود و مسکوت بماند چون در غیر این صورت تصویری که از آنها وجود دارد، مخدوش خواهد شد. چرا شما چنین ملاحظه‌ای نداشتید؟
در مستند آقامرتضی نکات زیادی که به زیست و هویت شهید آوینی مربوط بوده، چه قبل و چه بعد از انقلاب را مطرح کردیم و البته مواردی هم بود که به شناخت ما از آوینی ارتباط پیدا نمی‌کرد و تاثیری در آن نداشت. این‌که ایشان دانشجوی هنر بوده، دلبستگی‌های هنری داشته، بعضی از شخصیت‌های فلسفه در غرب را دنبال می‌کرده و بسیاری موارد این‌چنینی که به شناخت او منجر می‌شد را مطرح کردیم اما از آن دسته اطلاعات که دانستن‌شان، علم لاینفع است، عبور کردیم. مثل اطلاعات زرد که بیشتر به درد جمع‌کردن فالوئر در اینستاگرام می‌خورد تا شناخت و درک ابعاد شخصیتی یک هنرمند.

اگر چنین است، بخش‌های مربوط به غزاله علیزاده با چه نگاهی در این مستند گنجانده شده است؟
چون سوال‌های زیادی در این‌باره وجود داشت. شاید می‌شد در این‌باره یک مستند مستقل ساخت یا حتی یک قسمت از سریال آقامرتضی را هم به آن اختصاص داد اما در حد چند دقیقه در قسمت اول به این موضوع پرداختیم و پاسخش را از زبان کسانی شنیدیم که در جریان ماجرا بودند. ما فقط به اندازه پاسخ دادن به سوالات زیادی که در این‌باره پرسیده شده، به این ماجرا توجه کردیم.

آیا در قسمت‌های بعدی و در نمایش ادامه زندگی شهید آوینی هم این نگاه همه‌جانبه را شاهد خواهیم بود؟ آیا در مستند آقامرتضی اخراج شهید آوینی از حوزه هنری را هم مطرح کرده‌اید؟
بله، همین‌طور است و همه این بخش‌ها را خواهید دید. در ادامه حضور ایشان در ساخت مستندهای جهاد و بعد مستندهای تلویزیون و بحث‌های مربوط به روایت‌فتح و حتی اختلاف‌نظرهایی که وجود داشته و محدودیت‌های تجهیزات، حضور در سوره و حتی مناسبات ایشان با محمد هاشمی و محمدعلی زم را در این مستند آورده‌ایم. با این افراد مصاحبه کرده‌ایم و سعی شده در هر ماجرایی، تمام سویه‌های آن ماجرا را ببینیم و مطرح کنیم.
نخواستیم یکطرفه حرف بزنیم و برویم. شهید آوینی برای همه ما بسیار محترم است اما صرف این‌که ایشان به شهادت رسیده، نمی‌شود گفت تمام زندگی او درست و بی‌نقص بوده. چه کسی می‌تواند چنین ادعایی داشته باشد؟ ایشان هم ممکن است در برخی مقاطع از زندگی ناپرهیزی کرده باشد، زودرنج شده یا اشتباه کرده. دیدن این مستند کمک می‌کند ما به انسانی به‌نام مرتضی آوینی نزدیک شویم و او را خوب بشناسیم. ایشان انسانی متفاوت نبوده که در عوالمی خاص زندگی کرده باشد، حتما از اطرافیانش تاثیر پذیرفته و البته بر آنها تاثیر گذاشته است. حتما آقایانی مثل فراستی، افخمی و دیگران که با آوینی معاشرت داشتند از ایشان تاثیر گرفته و بر او تاثیر گذاشته‌اند.

این نظر شماست که باید بی‌پرده از همه زندگی شخصیت‌ها صحبت کرد یا در خانه مستند انقلاب چنین نگاه و روشی شکل گرفته است؟
رسانه‌ها و منتقدان منصف باید در این‌باره نظر بدهند که رویکرد خانه مستند انقلاب چگونه بوده است اما برای یادآوری بد نیست اشاره کنم که این مجموعه مستند هویدا را ساخته است یا مستند شورش علیه سازندگی را درباره آیت‌ا... هاشمی‌رفسنجانی ساخته است. تلاش کرده‌ایم چه درباره شخصیت‌های دوره پهلوی، چه شخصیت‌های انقلاب، چه شهدا یا هرکس دیگری که در مستندهایمان معرفی می‌کنیم، دو نکته را رعایت کنیم؛ یکی این‌که حرف تازه‌ای برای گفتن داشته باشیم و دوم این‌که حرفی فارغ از تقدس‌گرایی‌ها و ماورایی‌اندیشی ارائه کنیم و چیزی به مخاطب ارائه دهیم که به درد امروز و حالای او بخورد. مجموعه مستند خانه انقلاب دارد درباره عناصری که کهکشان ذهنی بچه‌های انقلاب را ساخته‌اند، مستند می‌سازد. می‌شود یک اثر نوستالژیک درباره این شخصیت‌ها ساخت اما به چه کار خواهد آمد؟! باید چیزی ساخت که برای مخاطب امروز کارآمد باشد.