مادران شهدا، شاهدان بی‌واسطه برای ادبیات دفاع مقدس

به گزارش جام جم آنلاین و به نقل از ،ایرنا ، نویسنده مازندرانی ادبیات دفاع مقدس معتقد است که با درگذشت هر مادر و پدر شهید، یک فرصت شخصیت‌شناسی مستند از شهید یا جامعه‌شناسی تجربی بخشی از رویدادهای تاریخ جامعه از دست می‌رود و برای ثبت این ارزش‌ها باید خاطرات و روایات آن‌ها را در قالب آثار ادبی ثبت کرد.

 از داستان‌ها و سریال‌های تلویزیونی تا فیلم‌های سینمایی و نمایش‌های صحنه‌ای و خیابانی و سایر تولیدات هنری مانند مجموعه عکس‌ها و خاطراتی که یا روایتی بر اساس برشی از یک واقعیت رخ داده در پیرامون دفاع مقدس بودند، یا از ذهن خلاق هنرمندان حول محور ارزش‌های دفاع مقدس زاییده شدند.

تا مدت‌ها پس از پایان جنگ تحمیلی، مهم‌ترین و برجسته‌ترین تولیدات هنری فیلم‌های سینمایی و تلویزیونی مرتبط با دفاع مقدس بودند. اما به مرور از دهه ۸۰ توجه به ادبیات دفاع مقدس و تولید آثار داستانی از روایت‌های پرتعداد و ژرف دفاع مقدس بیشتر شد. داستان‌ها و رمان‌های زیادی نوشته شد که برخی از آن‌ها توانستند بدرخشند. عمده این داستان‌ها نیز روایت مستقیم از خاطرات شهدا یا رزمندگان و آزادگان دفاع مقدس بود که با هنر داستان‌نویسی آمیخته شدند. اما به اعتقاد ابراهیم باقری حمیدآبادی نویسنده مازندرانی حوزه دفاع مقدس، یکی از ظرفیت‌های کمتر مورد استفاده قرار گرفته در هنر و به ویژه ادبیات دفاع مقدس، پدران و مادران شهدا هستند که از حضور و وجود آنان پس از پایان جنگ تحمیلی به عنوان گنجینه‌های ارزشمندی از تاریخ دفاع مقدس کمتر بهره گرفته شده است.

باقری حمیدآبادی حدود ۳۰ کتاب در گونه‌های مختلف داستانی از دفاع مقدس تألیف کرده که بخشی از این کتاب‌ها با محوریت خاطرات و روایات یا زندگینامه مادران شهدا نگاشته شده‌اند. برخی کتاب‌های او مانند «کاشفان معدن صبح» یا «شقایق‌های خاکستری» رویکرد زندگینامه‌ای دارند. بعضی کتاب‌ها هم مثل «ثانیه‌های صفر» یا «آخرین فصل روزهای بی‌رنگ» شامل داستان‌های کوتاه هستند. در برخی آثارش مانند «جام‌بلیک» یا «خودکار قرمز» داستان‌ها را خاطره‌مدار و با محوریت خاطراتی از شهید پیش برده و در تعدادی از کتاب‌ها مانند «من فراموش می‌شوم» یا «نامه هفتم» نیز با الهام از زندگی شهدا داستان بلند نوشته است.

پل‌های متصل به تاریخ جنگ

این نویسنده مازندرانی ادبیات دفاع مقدس مادران و پدران شهدا را فرصت‌های ارزشمندی برای ثبت زوایای پیرامونی زندگی شهدا و تاریخ جنگ می‌داند و معتقد است که باید برای ثبت آن چه که این مادران و پدران در ذهن و دل دارند بیشتر تلاش کرد و مسئولان نیز بیشتر از آفرینندگان آثار ادبی و هنری حمایت کنند.

او مدتی پیش رمان «دوما» را با الهام از روایات و خاطرات مادر شهیدان ابوالقاسم محمدزاده، ابوالحسن محمدزاده و هادی محمدزاده منتشر کرد که بین اهالی ادبیات داستانی مورد توجه قرار گرفت. کتابی که در آن با برداشت آزاد نویسنده از خاطرات و روایات این مادر شهدای اهل محمودآباد مازندران، زندگینامه خود مادر و سه فرزند شهیدش با نثری روان و جذاب روایت می‌شود.

باقری حمیدآبادی که در آثارش بهره زیادی از حضور مادران شهدا برده است، به خبرنگار ایرنا می‌گوید: همواره بین ادبیات از هر نوع اعم از داستان، شعر و رمان و محیط اطرافش رابطه‌ای مستقیم وجود دارد. محیط اطراف از شاخصه‌ها و نمودهای مختلفی برخوردار است که گاهی این شاخصه‌ها به تاریخ می‌پیوندند. اما در عین حال ادبیات برای تغذیه مطلوب و ارتباط مورد نیاز خود به این‌که رویداد و سوژه مد نظر از زمان خودش فاصله گرفته یا در زمان آن هست توجه نمی‌کند. به عبارتی هم در زمانی که مابه‌ازاها حضور دارند از آن‌ها استفاده می‌کند و هم در دوره‌ای که از زمان آن‌ها گذشته باشد.

گنجینه‌های روایات مستقیم از جنگ

وی درباره دلایل این رویکرد در ادبیات می‌افزاید: واقعیت این است که ادبیات باید از منابع و مخازنی تغذیه کند تا خودش را نمود دهد و بیرون بریزد. این منابع و مخازن هم در گذشته و هم در حال انسانی که ادبیات را رقم می‌زند و در ادبیات رقم می‌خورد وجود دارد تا در زمان حال یا آینده مورد استفاده قرار گیرد.

نویسنده رمان دفاع مقدسی «دوما» اظهار می‌کند: آنچه که در حال حاضر ما در ادبیات دفاع مقدس با آن مواجه هستیم، منبعی است که در گذشته ادبیات امروز وجود دارد، اما مورد مصرف ادبیات امروز و آینده است. در طول دوره‌های ادبی مختلف هم مصداق و نمونه‌های بارز و فراوانی داریم که ادبیات از گذشته منبع گرفت و برای امروز و آینده حرف زد.

  نویسنده مجموعه داستان دفاع مقدسی «آدم‌های هزار سال بعد» خاطرنشان می‌کند: حال این منابع چه افراد یا چه چیزهایی هستند؟ معمولا تاریخ، رویدادها و حوادث و همچنین موضوعات و سوژه‌های مختلف و متنوع منابع و مخازن مورد نیاز ادبیات هستند. این رویدادها و حوادث تاریخی یا در صفحات کتاب‌هایی است که گردآوری شدند یا در سینه‌ آن‌هایی که حوادث و رویدادها را دیدند. یعنی کسانی که شاهد واقعه بودند. حالا اگر خالق ادبیات از لحاظ سنی و تاریخی به شاهدان عینی دسترسی نداشته باشد، ارجاعات او در اثر ادبی‌اش الزاماً باید به نقل‌قول‌های دسته دوم یا سوم، یا کتاب‌های تاریخی مردد صورت پذیرد.

شاهدان بی‌واسطه تاریخ

 پژوهشگر و نویسنده مازندرانی با بیان این‌که مادران شهدا در ادبیات امروز شاهدان بی‌واسطه‌ برهه‌ای از تاریخ کشور ما هستند، می‌گوید: ادبیات امروز نیاز دارد تا از این منابع نادر، غنی، کمیاب و از دست رفتنی استفاده کند تا اتفاق‌ها، رویدادها، حماسه‌ها و قهرمان‌های آن دوره از تاریخ را حقیقی و باورپذیرتر در متن وارد کند و به مخاطب امروز و آینده نشان دهد. چنین رابطه غنی و حساسی بین ادبیات دفاع مقدس و مادران شهید وجود دارد.

 نویسنده ادبیات دفاع مقدس می‌افزاید: این افراد شاهدان شخصیت‌هایی تاریخی هستند که می‌توانند قهرمانان بی‌بدیل رمان‌ها، داستان‌ها و شعرهای امروز و آینده ما باشند. ادبیات برای غنای خودش نیاز به قهرمان و حادثه دارد. هیچ حادثه‌ای هم در ذات تخیل بی‌نیاز به واقعیت آفریده نمی‌شود. چون هر حادثه‌ یا شکل خیالی لاجرم نیاز به مابه‌ازای بیرونی دارد. مابه‌ازای بیرونی را یا خود نویسنده و آفریننده اثر ادبی باید ببیند که در قالب رابطه ادبیات با اتفاقات روز می‌گنجد، یا باید از سینه کسانی که در گذشته آن رویداد یا قهرمان‌ها را دیدند، رویدادهای ناب، قهرمانی‌ها و حماسه‌های اثرگذار بیرون بکشد و در دل آفرینش‌های ادبی خودش جا دهد تا با پرداخت همراه با تخیل به مخاطب عرضه کند که مخاطب لذت ببرد و تأثیر بگیرد.

منابع تاریخ شفاهی دفاع مقدس

باقری‌حمیدآبادی اظهار می‌کند: در حوزه دفاع مقدس و تاریخی که قَدَش کمتر از ۵۰ تا ۷۰ سال است پدران و مادران، بستگان و دوستان و هم‌رزمان شهدا هستند که می‌توانند مهم‌ترین منبع در ادبیات محسوب شوند. در این حوزه قد و قواره زمانی مسأله مهمی را نشان می‌دهد و به ما گوشزد می‌کند. این‌که مادران شهید سن‌شان فراتر از ۵۰ تا ۷۰ سال تاریخی می‌شود و ممکن است از دست بروند.

وی تصریح می‌کند: هر مادر و پدر شهیدی که از دست می‌رود، یک شخصیت‌شناسی مستند از شهید یا جامعه‌شناسی تجربی بخشی از رویدادهای تاریخ جامعه ما را همراه با خود دفن خواهد کرد. مادران شهدا به ویژه در حوزه ادبیات دفاع مقدس و تاریخ شفاهی گنج‌هایی هستند که در صورت ندیدن و ثبت نکردن، آن‌ها را از دست خواهیم داد.

  وی بارزترین ویژگی مادران شهدا در ارتباط‌شان با ادبیات دفاع مقدس از نظر تاریخی را شاهد عینی و بی‌واسطه بودن با مغز رویداد بیان می‌کند و می‌گوید: در تمام مواردی که طی این سال‌ها با مادران شهدا مواجه شدم و پای حرف‌های آنان نشستم نکته قابل توجه و ارزشمندی که به دست آوردم صدق و سادگی در گفتار بود. این‌که نه اقرارآمیز از شهید خود حرف می‌زنند و نه کم‌گویی دارند. در واقع تعاریف را در حد قد و قواره قهرمان‌شان بیان می‌کنند. این یکی از ویژگی‌های مهم مادران شهداست که تقریباً در همه آنان صدق می‌کند و بر همین اساس است که تأکید می‌شود نباید از کنار این افراد به سادگی گذشت.

تأثیر مادران شهدا در ملموس شدن داستان‌ها

  نویسنده کتاب «جام‌بلیک» خاطرنشان می‌کند: موضوع دیگر این است که مادران شهدا حتی می‌توانند در ایجاد یک فضای روایی و داستانی به نویسندگان و آفرینندگان آثار ادبی کمک زیادی کنند. اگر یک نویسنده بخواهد شخصیت یک مادر شهید را خلق کند، چنانچه چند مادر شهید را از نزدیک ببیند می‌تواند یک شخصیت مادر شهید را بهتر و واقعی‌تر در ادبیات بیافریند یا زمانی که بر اساس تخیل و شنیده‌ها چنین شخصیتی را پردازش کرده باشد؟

باقری حمیدآبادی می‌افزاید: پس از مواجهه با این انسان‌ها تصمیم گرفتم در برخی داستان‌ها چندین شخصیت مادر شهید بیافرینم که شباهت نعل‌به‌نعل و واقعی‌تری با مادران شهیدی که در واقعیت جامعه وجود دارند داشته باشد. شخصیت‌های داستان به دلیل نشستنم پای صحبت‌ مادران شهدا طوری پردازش شدند که به واقعیتی که دیدم نزدیک‌تر هستند. یکی از تأثیرات مستقیم مواجهه با مادران شهدا این بود که سعی کردم فضاها و شخصیت‌ها همان باشند که دیدم. این از خوبی‌های هم دوره شدن من به عنوان خالق آثار ادبی دفاع مقدس مازندران با مادران شهید است.

برنده جایزه بهترین داستان کوتاه سال دفاع مقدس در پنجمین جایزه بزرگ ادبی یوسف خاطرنشان می‌کند: از سوی دیگر وقتی شخصیتی را نزدیک‌تر به واقعیت خلق کنیم اثرگذاری‌اش هم بیشتر است. زیرا توصیف و پرداختش آنگونه نیست که مخاطب هم‌ذات پنداری نکند. مخاطب ترسیم واقعیت را بهتر از ترسیم خیال‌پردازی نابجا قبول می‌کند و این به درک بهتر از واقعه می‌انجامد.

نویسنده کتاب «خودکار قرمز» با اشاره به گذشت بیش از ۳۲ سال از زمان پایان و ۴۰ سال از آغاز جنگ، گفت: گذشت این زمان یعنی مادران شهدا امروز دست‌کم حدود ۷۰ سال سن دارند و این را به ما گوشزد می‌کند که گنجینه‌های عظیمی که صدق گفتار دارند و می‌توانند مابه‌ازای واقعی آفرینش آثار ادبی در حوزه دفاع مقدس باشند و به اثرگذاری آثار کمک کنند به پایان عمر زمینی خود نزدیک می‌شوند. این یعنی باید به کمک این افراد آثار بیشتری را که از شاخصه هم‌ذات پنداری و شخصیت‌پردازی داستانی بهره می‌برند و از مابه‌ازای واقعی و شبیه‌سازی درست‌تر بهره می‌گیرند تولید کنیم.