اثر هنری‌ که خورده شد!

با ما چه کردید آقای دوشان؟
محمدرضا رحیمی با سنگ سرویس بهداشتی ناصری 50 میلیون تومانی ، کاتالان با موز 120هزار دلاری، کوین ابوش که عکس یک سیب‌زمینی را به قیمت یک میلیون دلار به یک تاجر اروپایی فروخت و بسیاری از هنرمندان دیگر که در سراسر جهان ایده‌های اینچنینی اجرا می‌کنند، در واقع مسیری را انتخاب کرده‌اند که روزگاری مارسل دوشان آغازگر آن بود.
دوشان نقاش و مجسمه‌ساز فرانسوی بود که تفکر کلیشه‌ای و ثابت درباره پروسه تولید و بازاریابی هنر را به چالش کشید؛ چطور؟ با نمایش یک توالت در نمایشگاهش. او نام این ایده را چشمه گذاشت و قیمت قابل توجهی برایش در نظر گرفت. در واقع این اقدام دوشان برآمده از دیدگاهی بود که این طور آن را توضیح داده است: اثر خلاق را هنرمند به تنهایی به وجود نمی‌آورد، بلکه بیننده نیز با رمزگشایی و تعبیر کیفیت‌های درونی اثر آن را با دنیای بیرون پیوند می‌دهد و به این ترتیب سهم خود را به کار خلاق اضافه می‌کند.
هنرمند، اثر و بیننده یا مخاطب اثر هنری از نگاه مارسل دوشان سه ضلع یک رویداد هنری محسوب می‌شوند و به اعتقاد او یک اثر خلاق را فقط هنرمند خلق نمی‌کند بلکه مخاطب هم در شکل‌گیری آن می‌تواند سهم داشته باشد و با رمزگشایی اثر به آن معنا و هویت بدهد. به عبارتی دوشان به مردم گفته بفرمایید این آثار را تماشا کنید و با دیده شدن آثار، آنها را بازآفرینی کنید. این شد که حالا کاتالان، دیوید داتونا، محمدرضا رحیمی خودمان و خیلی‌های دیگر در سراسر دنیا اتفاقی رقم می‌زند، سر و صدایی به پا می‌کنند و بعد شمای مخاطب هستید که با توجه کردن، دیدن و حرف زدن و طرح پرسش درباره‌ این آثار به آنها معنا می‌دهید و هنر بودن یا نبودنشان را تعریف می‌کنید.

آیا هنر مدرن متر و معیاری ندارد؟
هنر مدرن بدون تردید تعریف و معنایی را شامل می‌شود و لابد باید بتوان برای آن متر و معیاری در نظر گرفت و گرنه هر کسی می‌تواند هر چیزی را به تماشا بگذارد و هر رویدادی را رقم بزند و آن را تحت عنوان هنر مدرن جای بدهد، حتی با همان تعریفی که دوشان از اثری هنری و نقش و جایگاه مخاطب برای هنر در معنای مدرنش در نظر گرفته است.
آنچه تحت عنوان هنر مدرن در جهان ارائه می‌شود، موافقان و مخالفانی دارد و جریان‌های هنری متعددی در دفاع یا برعلیه هنر مدرن فعالیت می‌کنند. کسانی هستند که برخی از این ایده‌ها را اطوارهایی بی‌اساس می‌دانند؛‌ از جمله ناصر عزیزی هنرمند نقاش که به خلق زیبایی اصرار دارد و همواره از بازآفرینی زشتی‌ها، دردها و رنج‌ها در آثارش پرهیز کرده است. او درباره هنرمندانی که آثار مفهومی ارائه می‌کنند،‌ از جمله کسی چون کاتالان می‌گوید: هر اتفاقی از این دست را نمی‌توان یک ایده هنری یا رویداد هنری دانست. سابقه و اندوخته هنرمند، جهان‌بینی و اندیشه‌اش باید مورد مطالعه قرار بگیرد و نیز باید بستری که اثرش را در آن عرضه می‌کند نیز مد نظر قرار داد؛ بستری که جهان هنرمند، جغرافیا و زمانه‌اش را شامل می‌شود و بعد از همه اینهاست که می‌توان فهمید کاری پوچ و بی‌معنا را با توهم هنرمند بودن به انجام رسانده یا اینکه به راستی هنرمندانه به شیء یا مفهومی در جهان نگریسته و درصدد به اشتراک گذاشتن دیدگاهش با مخاطب برآمده است.

نیاز به دستشویی دارید؟ بفرمایید آمریکا
هنرمند ایتالیایی موز را به قیمت 30 سنت از بازار خریده و تنها کاری که کرده این است که آن را به دیوار گالری پروتین چسبانده و نام کمدین را برایش در نظر گرفته است؛ حالا این ایده 120 هزار دلار قیمت دارد.
این اولین‌بار نیست که مائوریتسیو کاتالان چنین اثر نامتعارفی را در نمایشگاهش ارائه می‌دهد، پیش از این هم یک توالت فرنگی از طلای ۱۸عیار ساخته و نام «آمریکا» را برایش انتخاب کرده بود. این توالت طلا در موزه گوگنهایم نیویورک قرار داشت و هر بازدیدکننده‌ای که می‌خواست، می‌توانست سه دقیقه از «آمریکا» استفاده کند!
البته گویا سنگ توالت کاتالان بسیار مورد توجه قرار گرفته بود چون در جریان نمایش در انگلیس به سرقت رفت.
یک نمونه دیگر از هنرنمایی کاتالان مربوط به سال ۱۹۹۹ نیز است که او یک گالری دار مشهور ایتالیایی به نام ماسیمو دوکارلو را با چسب به دیوارهای گالری خود چسباند و نام این اثر را گذاشت: «روز عالی»!

آذر مهاجر

ادبیات و هنر