خُلق مجازی

مسیر دوطرفه
موضوعی که شیخی به‌عنوان یک جامعه‌شناس و پژوهشگر اجتماعی در اول بحث مطرح کرد این بود که این فقط، فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی نیستند که اخلاق جامعه را تغییر می‌دهند. در واقع بخش مهمی از این قضیه این است که ما آدم‌ها، اخلاقی داریم که آن را با خودمان به داخل این فضای مجازی و در بین صفحات و شبکه‌های مجازی می‌بریم: «ارتباط بین فضای مجازی و اخلاق جامعه یک ارتباط دو طرفه است. یعنی هم شبکه‌های اجتماعی، اخلاق جامعه را تغذیه می‌کند و هم اخلاق ما است که در این شبکه‌ها منعکس می‌شود و اخلاق آن فضا را می‌سازد. در واقع شما نمی‌توانید بگویید فقط شبکه اجتماعی به اخلاق ما خط می‌دهد یا برعکس این اتفاق می‌افتد. دیدگاه‌مان در این رابطه باید کاملا تعاملی باشد و آنها را در کنار همدیگر قرار بدهیم. خیلی از مسائل روی اخلاق تاثیرگذار است که یکی از آنها شبکه‌های اجتماعی است. در واقع فضای مجازی و به تبع آن، شبکه‌های اجتماعی، عامل مهمی در کنار دیگر عوامل مهم جامعه مانند اعتماد عمومی، وضعیت معیشت، میزان سواد جامعه قرار می‌گیرد و می‌تواند روی اخلاق مردم تاثیرگذار باشد. موضوع مهم این است که بتوانیم تک‌عاملی به این موضوع نگاه نکنیم و اخلاق جامعه را برگرفته از مجموع شرایط بدانیم.»
کدام خوبی‌ها؟ کدام بدی‌ها؟
اصلا ما از کدام تاثیرات حرف می‌زنیم؟:« از تاثیرات شبکه‌های اجتماعی در اخلاق جامعه اگر بخواهیم بگوییم، بارزترینش این است که مردم می‌توانند راحت‌تر حرف دل‌شان را بزنند و بی‌پروا و صریح‌تر حرف می‌زنند. در واقع فضای مجازی این فرصت را به مردم داده است که اگر دلخورند و اگر مطالبه‌ای از دوست، اقوام و حتی مسؤولان کشور دارند، راحت بگویند و به زبان بیاورند و این باعث شده روابط اجتماعی راحت‌تر و روان‌تر شود، اما این یک طرف ماجراست. طرف دیگر این است که متاسفانه شبکه‌های اجتماعی این فرصت را ایجاد کرده‌اند بددهانی رواج بیشتری مخصوصا در نوجوان‌ها و جوان‌ها پیدا کند و در قالب بد اخلاقی‌ها در جامعه ما بروز پیدا کند؛ این‌که ارزش‌ها، ضدارزش و ضدهنجارها، هنجار شده‌اند. بدی ماجرا این است که قبح و زشتی بعضی مسائل به خصوص در حوزه مسائل جنسی، پوشش‌ها، جوک‌های نامناسب و ...
به شدت کاهش پیدا کرده و متاسفانه به جامعه کشیده شده است. البته بهتر است یکطرفه به ماجرا نگاه نکنیم؛ فضای مجازی همان‌قدر که روی منفی داشته، روی خوش هم داشته است و باعث شده خوش و بش و تعاملات خوب اجتماعی بین مردم زیاد شود. اما پرونده‌های پلیس فتا این را نشان می‌دهد که گاهی اوقات، وجه منفی این فضا پررنگ‌تر از روی مثبت آن شده است؛ وجهی که شامل حسرت‌زایی و منعکس‌کردن ایده‌آل‌های جوامع غربی است؛ موضوعی که آن را با نداشته‌های خودمان مقایسه می‌کنیم، در صورتی که نه چیزی که می‌بینیم به آن ایده‌آلی است و نه داشته‌های خودمان به آن بدی است که فکرش را می‌کنیم.»
آمار چه می‌گوید؟
غفور شیخی سری به تحقیقات و آمار درباره این تاثیرگذاری متقابل فضای مجازی و اخلاق زد: «مسن‌ترهای جامعه فکر می‌کنند شبکه اجتماعی اخلاق جامعه را بد و ارزش‌ها را به ضد ارزش تبدیل کرده است. میانسال‌ها آن را مخاطره‌آمیز قلمداد می‌کنند. آنها از این‌که شبکه‌های اجتماعی در خانه‌شان تاثیرگذار است، احساس ناخوشایندی دارند. اما این دو قشر دقیقا روبه‌روی افراد در ده‌های 80 و 90 هستند. جوانان این نسل، فضای مجازی را جذاب می‌دانند و ارزش و غیر ارزش، آنقدر برایشان تعریف مشخصی ندارد. طبق آماری که من دارم، آثار مخرب شبکه‌های اجتماعی روی خانم‌ها بیشتر از مردان بوده است. آنقدر که باعث می‌شود سنت‌ها و آداب و رسوم اقوام رو به فراموشی برود و الگوهای ترویج‌شده در این شبکه‌ها جای آنها را بگیرد؛ موضوعی که کاملا مشخص است به ضرر اخلاق سنتی جامعه است. آمار می‌گوید طبقات اجتماعی بالا، به شبکه اجتماعی به چشم تفریح نگاه می‌کنند، اما طبقات پایین روی اخلاقشان تاثیرگذار یا حتی تاثیر منفی می‌گذارد. این تاثیرگذاری بر اخلاق در شهرهای کوچک نکات منفی بیشتری دارد اما تاثیرش در کلانشهرها به اندازه‌ای که نگران‌کننده باشد، نبوده است. ضمن این‌که آن بخشی از فضای مجازی که از سمت خارج از کشور تغذیه می‌شود آثار مخرب بیشتری نسبت به شبکه‌های داخلی در این سال‌ها داشته‌ است.»
خوبی‌اش را ببین
اگر بدبین نباشیم، می‌توانیم به شکلی دیگر به این ماجرا نگاه کنیم. این‌که شاید شبکه‌های اجتماعی در اخلاق عمومی وضعیت چندان خوبی را ایجاد نکرده باشد، اما به لحاظ حرفه‌ای و در اخلاق حرفه‌ای اوضاع بهتر شده است. اخلاق حرفه‌ای آن چیزی است که به مشاغل اجتماعی ارتباط پیدا می‌کند. خب چیزی که همه‌مان آن را می‌دانیم و می‌بینیم این است که شبکه‌های اجتماعی، اطلاعات عمومی و فنی و تخصصی خوبی را به اشتراک گذاشته است و به صورت کاملا حرفه‌ای و آگاهانه عمل می‌کنند. علاوه بر آن، فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی موضوعی است که دولتمردان می‌توانند از آن به عنوان یک برگ‌برنده برای بهبود شرایط استفاده کنند. برنامه‌ریزان و سیاستگذاران، می‌توانند با الهام از خواسته‌های منعکس‌شده در شبکه‌های اجتماعی و فضای وب، آنها را بررسی و در نهایت بخشی را در جامعه اجرا کنند. می‌توانند بدانند مردم، خواسته‌هایشان، اخلاقشان و ... به کدام سمت می‌رود. اتفاقا آنها با این ابزار می‌توانند خیلی زود خطر را احساس کنند و مانع از ترویج بی‌اخلاقی در جامعه شوند.
اخلاقی برای همه
فرشاد عریضی، کارشناس فضای مجازی است و اتفاقا درباره موضوع پایان‌نامه‌اش که اخلاق در فضای مجازی است، برایمان گفت: «معمولا در قدیم، وقتی می‌خواستند از اخلاق در فضای مجازی صحبت کنند، روی صحبت همه با تولیدکننده‌های خبر و اهالی رسانه مانند خبرگزاری‌ها و وب‌سایت‌های خبری بود. در واقع در این‌باره پژوهش‌های فراوانی انجام شد که مثلا یک مجموعه باید چه نکات اخلاقی خاصی را رعایت کند و مثلا یک خبرنگار باید در چه حوزه‌هایی ورود کند، اما زمانی که به شبکه‌های اجتماعی رسیدیم اوضاع کاملا متفاوت شد. در واقع با ورود شبکه‌های اجتماعی، چیزی به اسم تولیدکننده منحصر به فرد از بین رفت و هر فردی خودش به تنهایی رسانه و خبرنگار شد؛ برای همین هم مفهوم اخلاق در فضای مجازی عوض شد. در حال حاضر هر کاربری باید اخلاقی را رعایت کند. این کاملا طبیعی است که وقتی رسانه‌ها تغییر کردند، تعریف ما هم از اخلاق متفاوت شد. قبلا کتاب بود، بعد نشریه و روزنامه، تلویزیون، بولوتوث تلفن‌های همراه، پیامک و حالا هم شبکه‌های اجتماعی که اجازه تولید محتوای آزادانه را به ما می‌دهند. اما داستان چیست؟ این‌که در یک برهه زمانی ما یک لطیفه خارج از عرف و شاید کمی غیراخلاقی را برای همکارمان تعریف نمی‌کردیم، اما ممکن بود این لطیفه را در روز بعد، برایش با پیامک بفرستیم؛ یعنی اینجا و با ورود به دنیای پیامک، مرز اخلاق جابه‌جا شد. در واقع این اتفاق زمانی افتاد که از دنیای حقیقی به دنیای پیامک آمدیم. طبیعتا گذرمان از دنیای پیامک به شبکه‌های اجتماعی هم با تغییرات اخلاقی خاصی روبه‌رو بوده است که کمی در ارزش‌هایمان تغییر ایجاد کرده است.»

آدابی بجو
یعنی ما با اخلاق بد وارد دنیای مجازی می‌شویم یا این‌که این فضا اخلاق ما را عوض می‌کند؟ فرشاد عریضی می‌گوید: «در یکی از پژوهش‌هایم از عده‌ای از کاربران فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی سوالی پرسیدم؛ این‌که به نظر شما اخلاق در فضای مجازی تغییر می‌کند؟ یا این‌که حد و مرزهایش جا به جا می‌شود؟ در مقابل چنین سوالی، با سه دسته از آدم‌ها که نظرات متفاوتی داشتند روبه‌رو شدم. دسته اول با ذهنیت اخلاق‌محور گفتند ما با همان اصولی که در دنیای واقعی معتقد هستیم، در فضای مجازی هم رفتار می‌کنیم. یعنی اگر در دنیای واقعی از رفتار خاصی برای فرد خاصی استفاده نمی‌کنیم، به خودمان اجازه استفاده از شکلک آن رفتار را در دنیای مجازی هم نمی‌دهیم. در واقع این دو فضا هیچ تفاوتی برایمان در رفتار و اخلاق و حتی اعتقادات‌مان ندارد. دسته دوم با ذهنیت نسبی‌نگر اما نظری خلاف دسته اول داشتند؛ آنها معتقد بودند که فضای مجازی چیزی مستقل از فضای حقیقی است. یعنی اگر در دنیای حقیقی کاری را انجام می‌دهی، لزومی ندارد که در دنیای مجازی هم به آن پایبند باشی و می‌توانی آزادانه عمل کنی. در واقع شاید در دنیای واقعی، چیزی دست و پای من را بسته باشد که آن حد و مرز در دنیای مجازی برایم وجود ندارد. اما دسته سوم با ذهنیت آداب‌مدار، نظری بین این دو گروه داشتند. از نظر آنها ما باید برای فضای مجازی، به آداب خاص خودش برسیم. از نظر آنها، فضای مجازی آداب اختصاصی خودش را داشته و احتیاج به بازتولید آداب رفتاری و اخلاقی دارد و بی‌قانونی و بی‌آدابی را نمی‌طلبد. این موضوعی است که می‌شود اخلاق را در فضای مجازی دسته‌بندی کرد، اما این‌که کدام ارزشمندتر است، نیاز به ارزشگذاری دارد.»

نرگس خانعلی‌زاده

جامعه