حقوق زبان‌بسته‌ها

وجود همین مسؤولیت اخلاقی است که در دهه‌های گذشته عده زیادی را در سراسر جهان بر آن داشته است که تحت عنوان فعال حقوق حیوانات برای تبیین آن در جوامع بشری تلاش کنند. از جمله این تلاش‌ها نیز تعیین روزهایی در تقویم جهانی برای آگاه‌سازی مردم درباره حقوق حیوانات است. از جمله روز 4 اکتبر (12مهر) که برای نخستین بار از سوی کنوانسیون بین‌المللی زیست‌شناسان در فلورانس ایتالیا به عنوان «روز جهانی حیوانات» نامگذاری شد و از آن زمان تا کنون فعالان حقوق حیوانات در این روز سعی می‌کنند مردم جهان را نسبت به حقوقی که حیوانات بر گردن انسان‌ها دارند، آگاه کنند.
اما در دهه‌های اخیر که تلاش برای تبیین حقوق حیوانات در عرصه جهانی شکلی جدی به خود گرفته است و بسیاری از کشورها در این زمینه قوانین و مقررات محکمی را وضع کرده‌اند، دیدگاه‌های متفاوتی نیز درباره چارچوب‌های حقوق حیوانات از سوی فعالان این عرصه ارائه شده است. البته پیش‌فرض مشترک حاکم بر همه این دیدگاه‌ها این است که چون حیوانات دارای سطحی از درک، احساس و شعور هستند، حق دارند زندگی آزادانه‌ای داشته باشند و در طول زندگی خود به لحاظ جسمی و روانی متحمل درد و رنج نشوند. اینها نکاتی است که اردشیر منصوری، فعال حقوق حیوانات و دانش‌آموخته فلسفه علم در گفت‌وگو با جام‌جم روی آن دست می‌گذارد و توضیح می‌دهد امروزه سه دیدگاه غالب در میان فعالان حقوق حیوانات وجود دارد که اولین آنها دیدگاهی است موسوم به «رفاه حیوانات» که براساس آن، چون انسان‌ها مسلط بر طبیعت و جانداران هستند، حق بهره‌برداری از حیوانات را دارند، اما حق آزاردادن و وارد کردن ستم ناروا بر آنها را ندارند.
البته آن‌طور که منصوری می‌گوید، این دیدگاه موارد محدودی را به عنوان مصادیق مجاز برای بهره‌برداری از حیوانات در نظر گرفته است؛ از جمله این که براساس نظریه رفاه حیوانات، انسان‌ها می‌توانند برای تامین خوراک و پوشاک، حمل‌ونقل و انجام آزمایش‌های پزشکی از حیوانات بهره‌برداری کنند، البته به این شرط که در حین استفاده از حیوانات، ستم غیرضروری به آنها وارد نکنند و تا حد ممکن سعی در فراهم کردن آسایش آنها داشته باشند.
این فعال حقوق حیوانات درباره دومین دیدگاه رایج در میان فعالان این عرصه در سطح جهان نیز می‌گوید: دیدگاه دوم حق حیات را به عنوان حقی اساسی برای حیوانات در نظر می‌گیرد و تاکید دارد، حیوانات نباید مانند اشیا به عنوان دارایی انسان‌ها تلقی شوند. بنابراین براساس این دیدگاه، انسان‌ها جز در موارد اضطراری مجاز به سلب این حقوق نیستند. تعریف دیدگاه دوم از موارد اضطراری نیز بسیار محدودتر از نظریه رفاه حیوانات است و کسانی که به این دیدگاه معتقدند، هرگونه استفاده از حیوانات در تفریح، ورزش، حمل‌ونقل و حتی آزمایش‌های طبی مهلک را نیز مردود می‌دانند، مگر در مواردی که برای انجام یک آزمایش پزشکی هیچ راه جایگزینی وجود نداشته باشد و در صورت انجام نشدن آن، جان انسان‌ها به خطر بیفتد.
سومین دیدگاه درباره حقوق حیوانات نیز که نخستین‌بار از سوی تام ریگان، فیلسوف آمریکایی مطرح شد، هرگونه استفاده از حیوانات را «به طور انقلابی» ممنوع می‌داند. منظور از عبارت به طور انقلابی در این دیدگاه نیز این است که برای پیاده کردن این تئوری، نباید سال‌ها وقت برای فرهنگسازی به هدر رود و هر شکل از بهره‌برداری از حیوانات باید فورا متوقف شود، زیرا از نظر ریگان تمام موارد استفاده از حیوانات به نوعی سلب حق حیات و زندگی آزادانه آنهاست.
منصوری البته تاکید دارد که منظور این فیلسوف آمریکایی از حیوانات در دیدگاه خود، صرفا حیوانات مدرک حیات است، یعنی جانورانی که دارای مغز و سیستم عصبی هستند، درد و رنج را می‌فهمند و درک و خاطره‌ای از حیاتشان دارند. بر این اساس، گونه‌هایی مثل کرم خاکی یا آمیب، گونه‌هایی مدرک حیات به‌حساب نمی‌آیند، اما همه پرندگان و پستانداران به عنوان گونه‌هایی مدرک حیات در این تئوری دسته‌بندی می‌شوند.
حیوانات اسباب‌بازی ما نیستند
تئوری‌های موجود درباره حقوق حیوانات، به‌خصوص دیدگاه‌های دوم و سوم ایده‌آل‌هایی به نظر می‌رسند که پیاده‌سازی آنها در دنیای امروز نیازمند تحولاتی اساسی در صنعت، کشاورزی و سبک زندگی انسان‌هاست. از سویی دیگر، هرکدام از این دیدگاه‌ها خود منتقدانی دارد که آنها نیز برای مخالفت خود با این نظریات استدلال‌های محکمی ارائه می‌کند.
اما صرف‌نظر از همه بحث‌های تئوریک درباره حقوق حیوانات، بد نیست که نگاهی نیز به دنیای واقعی داشته باشیم؛ دنیایی که در آن به هر حال از حیوانات استفاده‌های مختلفی می‌شود و آنچه از نظر برخی فعالان حقوق حیوانات اهمیت دارد، این است که سعی کنند در شرایط موجود مصادیق بهره‌کشی و سوء‌استفاده از حیوانات را متوقف کنند.
امیر سبزی که یکی از همین افراد است در گفت‌وگو با جام‌جم توضیح می‌دهد که در قرن‌های گذشته انسان‌ها برای رفع نیازهای متعدد خود، احتیاج داشتند که حیوانات را اهلی و از آنها استفاده کنند، اما امروزه با پیشرفت فناوری، بسیاری از این نیازها نسبت به گذشته کمرنگ‌تر شده و از این لحاظ استفاده از حیوانات براساس کاربردهای گذشته‌شان نوعی استثمار به‌حساب می‌آید.
او نگهداری از حیوانات خانگی را از جمله مصادیق این بهره‌کشی در دنیای معاصر می‌داند و می‌گوید: امروزه بسیاری از افرادی که ژست علاقه‌مندی به حیوانات را می‌گیرند، در عمل حق آزادی آنها را سلب و مثل یک اسباب‌بازی با آنها رفتار می‌کنند. بعضی از این افراد حتی برای خوشایند خود به دستکاری ژنتیکی یا ایجاد نواقصی در بدن حیوانات‌شان دست می‌زنند. سرنوشت این دسته از حیوانات خانگی نیز معمولا چیزی جز رهاشدگی، در طبیعت یا مرگ اجباری نیست. بنابراین تا زمانی که ضرورتی برای استفاده از حیوانات خانگی وجود نداشته باشد، نباید هیچ حیوانی را در چارچوب محدود محل سکونت انسان‌ها زندانی کرد.
سبزی البته این نکته را نیز به صحبت‌هایش اضافه می‌کند که وقتی به هر حال پدیده نگهداری از حیوانات خانگی به صورت وسیع در سطح جهان وجود دارد، امروزه می‌توان به جای نفی کلی آن، با استفاده از روش‌های قانونی صاحبان این حیوانات را موظف به رعایت حقوقی درباره آنها کرد. حقوقی که از نظر او، شامل تامین سلامت، امنیت، خوراک، رها نکردن این حیوانات در دل طبیعت و وارد نکردن آسیب‌های فیزیکی و روانی به آنها می‌شود.

شأن انسانی در حفظ حقوق حیوانات است

در دنیای امروز بسته به این که چه دیدگاهی را به عنوان نظری درست درباره حقوق حیوانات بپذیریم، موارد مجاز به استفاده از حیوانات می‌تواند مصادیق بسیار متفاوتی داشته باشد. به عنوان مثال، حتی آن دسته از فعالان حقوق حیوانات که استفاده از حیوانات خانگی را به طور کل رد می‌کنند، معتقدند مواردی مثل به‌کارگیری حیوانات خانگی برای کمک به نابینایان یا بیماران مبتلا به صرع که امروزه در بعضی از کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرد، می‌تواند جزو مصادیق مجاز برای بهره‌برداری از حیوانات محسوب شود. زیرا در این شرایط استفاده از یک حیوان تاثیری حیاتی در زندگی انسان‌های دیگر می‌گذارد.
اما آیا فعالان حقوق حیوانات همین نگاه را درباره استفاده از این حیوانات برای تامین خوراک و پوشاک به‌عنوان اساسی‌ترین نیازهای انسانی نیز دارند یا خیر؟ امیر سبزی، فعال حقوق حیوانات پاسخ به این پرسش را به دو بخش تقسیم می‌کند و می‌گوید امروزه همه فعالان حقوق حیوانات به طور کل مخالف استفاده از حیوانات برای تامین پوشاک هستند، زیرا معتقدند در جهان امروز موادی با کیفیت بسیار بالاتر از چرم، پوست و پشم حیوانات برای تولید پوشاک وجود دارد و علاوه بر این، تولید پوشاک با استفاده از اجزای بدن حیوانات، جزو صنایع آلاینده برای محیط‌زیست است.
او نظر فعالان حقوق حیوانات درباره استفاده از این جانوران به‌عنوان منابع غذایی انسان‌ها را نیز این‌طور توضیح می‌دهد: فعالان حقوق حیوانات به طور کل از نظر اخلاقی به مردم توصیه می‌کنند که تا حد امکان استفاده از حیوانات در غذاهایشان را کاهش دهند. البته سال‌هاست کارشناسان متعددی این موضوع را از جنبه‌های مختلف اخلاقی، زیست‌محیطی و پزشکی بررسی و درباره آن نظریات متعددی ارائه کرده‌اند و تا‌کنون بحث الزام گیاهخواری برای همه مردم، در هیچ جای جهان به نتیجه نرسیده است.
اما صرف‌نظر از بررسی مصادیق مجاز و غیرمجاز برای استفاده از حیوانات، آنچه در این میان بدیهی به نظر می‌رسد این است که انسان‌ها به برتری عقلی خود در مقایسه با دیگر موجودات زنده، دارای مسؤولیت‌های اخلاقی از جمله رعایت حقوق حیوانات هستند. همچنین رعایت این حقوق نه‌تنها خدشه‌ای به شأن انسانی ما وارد نمی‌کند، بلکه شأن ما را به عنوان تنها گونه‌ای که خود را ملزم به انجام تکالیفی درباره دیگر گونه‌ها می‌داند، بالاتر می‌برد. اساسا فقط از انسان به عنوان اشرف مخلوقات این توقع وجود دارد که به وظایف خود درباره دیگر موجودات زنده عمل کند، وگرنه اگر به طور مثال الاغی گوش انسانی را ببرد، یا سگی انسانی را با سم بکشد یا گروهی از خرس‌ها انسانی را در مقابل دیدگان فرزندانش سنگسار کنند، هیچ کس برای آن حیوانات در قبال این رفتارشان مسؤولیتی اخلاقی قائل نیست.

محمدحسین خودکار
جامعه