بگو چی صداش کنیم!

پویش نامگذاری ستاره مادر و سیاره فراخورشیدی به ابتکار اتحادیه بین‌المللی نجوم شکل گرفته است. این پویش به کشورهایی که طرح خود را به تایید این اتحادیه رسانده‌اند، امکان برگزاری یک پویش (کمپین) ملی برای نامگذاری سیاره فراخورشیدی و ستاره‌ای که به گرد آن می‌گردد، داده است تا نام مورد نظر خود را برای ستاره و سیاره مشخص شده پیشنهاد کنند.
از چهارشنبه 13 شهریور 98 برای ثبت نام‌های پیشنهادی خود برای ستاره مادر و سیاره فراخورشیدی به وبگاه iranplanet.ir مراجعه کنید. کافی است نام‌های مورد نظرتان را همراه با توضیحی کوتاه درباره علت پیشنهاد هر یک از دو نام (حداکثر در صد کلمه برای ستاره و صد کلمه برای سیاره فراخورشیدی) همراه با شماره ملی، نشانی پست الکترونیک و تلفن در فرم مشخص شده در وبگاه وارد کنید. اگر به اینترنت دسترسی ندارید، دو نام پیشنهادی خود را همراه با توضیح درباره علت انتخاب هر یک از آنها همراه با ذکر شماره ملی و شماره تلفن، روی یک برگ کاغذ بنویسید و برای سازمان فضایی ایران به این نشانی ارسال کنید: تهران، بلوار نلسون ماندلا، بالاتر از خیابان اسفندیار، خیابان ارمغان شرقی، روابط عمومی سازمان فضایی ایران. فراموش نکنید روی پاکت نامه حتما ذکر شود: «برای پویش ستاره - سیاره».
نکات مهم در انتخاب نام پیشنهادی
برای انتخاب نام در نظر داشته باشید بهتر است دو نام پیشنهادی‌تان ارتباط معنایی و منطقی روشنی با هم داشته باشند. همچنین این امکان وجود داشته باشد که در آینده با کشف سیاره‌های فراخورشیدی بیشتر در آن منظومه، با همان منطق و معنایی که اسم ستاره و سیاره اول انتخاب شده بود، سایر سیاره‌ها را نیز نامگذاری کرد.
توجه داشته باشید آنچه پیشنهاد می‌دهید باید دو «نام» باشد و نه دو «واژه» که احتمالا ارتباط معنایی با یکدیگر دارند.
کمیته ملی پویش نامگذاری ستاره مادر و سیاره فراخورشیدی، از نماینده‌هایی از سازمان فضایی ایران و انجمن نجوم ایران و نهادهای تاثیرگذار رسانه‌ای در ترویج علم مانند مجله نجوم، مجله رشد جوان، روزنامه جام‌جم و چهره‌های شناخته‌شده حوزه ترویج نجوم در ایران به همراه هماهنگ‌کننده ملی کمیته ترویج اتحادیه بین‌المللی نجوم در کشورمان تشکیل شده است.
این کمیته از طرف اتحادیه بین‌المللی نجوم، امکان یافته است در مرحله نخست در قالب پیشنهادهای صد کلمه‌ای، نام ستاره و سیاره پیشنهادی را از عموم شهروندان ایرانی دریافت کند و پس از امتیازدهی در کمیته ملی، ده نام برگزیده برای سیاره فراخورشیدی و ده نام برگزیده برای ستاره مادر آن را به رای‌گیری بگذارد. پس از اتمام مهلت رای‌دهی، نام برگزیده و دو نام پشتیبان برای ستاره و سیاره مورد نظر به اتحادیه بین‌المللی نجوم اعلام می‌شود. تا انتهای سال 2019 (تا نیمه دی امسال) نام منتخب نهایی به تصویب رسیده و اعلام خواهد شد.

ماجرای کشف منظومه‌های فراخورشیدی
ستاره‌ها اجرام بزرگ و داغ و درخشانی هستند که در جریان واکنش‌های شیمیایی از خود نور تولید می‌کنند (مانند خورشید). اما سیاره‌ها دنیاهایی سنگی یا گازی هستند که به دور این ستاره‌ها در گردشند و صرفا نور آنها را بازتاب می‌کنند (مانند زمین، مریخ یا زحل). از آخرین کشف سیاره‌ها و اجرام دوردست در منظومه شمسی دیر زمانی نمی‌گذرد؛ در دوران معاصر منجمان تلاش گسترده‌ای برای یافتن دهمین سیاره منظومه شمسی انجام دادند. تا چند دهه پیش بیشتر حدس‌ها و گمان‌ها به بزرگ‌تر کردن خانواده خورشید معطوف بود که درنهایت با کشف دنیاهای دوردستی همچون اریس، ماکی‌ماکی و هائومئا و در نظرگرفتن دسته‌بندی جدیدی به نام سیاره‌های کوتوله و قرار گرفتن نام این اجرام جدید و تغییر رده‌بندی پلوتو از سیارات به این دسته، تا اینجا پرونده منظومه شمسی با هشت سیاره شناخته شده در دنیای نجوم بسته شده است. با رصد اولین سیاره و منظومه فراخورشیدی در دوردست‌ها در سال 1988 و تایید آن در سال 1992، انسان پا به عرصه جدیدی در شناخت دنیای اطراف خود گذاشت و دیگر منظومه شمسی، اولین و آخرین منظومه ستاره و سیاره‌ای شناخته شده در عالم نبود. از همان سال‌ها، رصد ستاره‌ها و سیاره‌های فراخورشیدی و ثبت منظومه‌های ستاره‌ای جدید از هیجان‌انگیزترین فعالیت‌های اخترشناسان بوده و هست. امروزه حتی منجمان آماتور هم با ابزارهای خود فعالیت طاقت‌فرسایی را شروع کرده‌اند و همگام با دیگر ستاره‌شناسان حرفه‌ای به کشف دنیاهای دوردست در کهکشان راه شیری می‌پردازند.
جالب است بدانید جرم بسیاری از سیاره‌های فراخورشیدی تازه کشف شده از حدود قمر زمین تا 30 برابر سیاره غول‌پیکر مشتری ثبت است و جالب آن‌که بیشتر آنها مانند سیاره‌های دوردست منظومه شمسی از نوع غول‌های گازی‌اند. هر چند بعضی سیاره‌ها با عناصر فلزی سنگین‌تر نیز رصد شده‌اند، اما سیاره‌های گازی که از هیدروژن و هلیوم و با چگالی‌های متفاوت ثبت شده‌اند بسیار بیشترند. براساس آمارهای منتشر شده تا 24 مرداد 98، تعداد 4103 سیاره در 3056 منظومه کشف شده‌اند. اخترشناسان تا امروز شواهدی از 665 ستاره به‌دست آورده‌اند که نشان می‌دهد بیش از یک سیاره فراخورشیدی در منظومه خود دارند. شکی نیست با پیشرفت دانش و فناوری و با راه‌اندازی ابزارهای علمی دقیق‌تر در سال‌های آینده، آشکارسازی تعداد بیشتری از سیاره‌های فراخورشیدی وارد فصل جدیدی خواهد شد.

پیشینه نام‌های ایرانی در اجرام فضایی
تا به امروز ده‌ها و بلکه صدها هزار ستاره و سیاره و کهکشان در عالم با شیوه‌های متنوع نامگذاری شده‌اند. اما اگر قرار باشد ردپایی از نام‌های ایرانی را در فضا بیابیم، فعلا محدود به منظومه شمسی هستیم. در منظومه ما عوارض، کوه‌ها و گودال‌های بسیاری در سیاره‌ها، قمرها و همین‌طور سیارک‌هایی به نام دانشمندان، شعرا، پادشاهان، شخصیت‌های معروف در داستان‌های ایرانی و همین‌طور اسامی معروف و زیبای دخترانه و پسرانه پارسی نامگذاری شده است.
نزدیک‌ترین دنیای ماورای زمین که در نامگذاری عوارض سطحی‌اش از نام‌های ایرانی استفاده شده، ماه است. اتحادیه بین‌المللی نجوم، نام عوارض و گودال‌های ماه را به اسم دانشمندان نامیده است. هرچند عمده این دانشمندان مرد هستند، یونانی‌اند و تقریبا همه از دار دنیا رفته‌اند! در این میان برخی گودال‌ها و عوارض سطحی ماه به اسم دانشمندان ایرانی نیز نامگذاری شده است؛ از جمله اسامی آنها می‌توان به خواجه نصیرالدین طوسی، ابن سینا، عبدالرحمن صوفی، ابوریحان بیرونی، ابن‌کثیر فرغانی، ابوالوفای بوزجانی و عمر خیام اشاره کرد. نام‌های دیگری همچون اردشیر، ثریا و شهناز از دیگر اسامی ایرانی ثبت شده بر عوارض سطحی ماه است.
دومین دنیای دوردست تا زمین سیاره زهره است؛ سیاره‌ای تقریبا هم‌اندازه زمین که با نام ونوس، ایزدبانوی عشق و زیبایی و باروری در اساطیر رومی شناخته می‌شود و نماد جنس زن در آسمان شب است. از این‌رو نام‌های عوارض این سیاره نیز برگرفته از زنان نامدار و اثرگذار در تاریخ و همین‌طور نام‌های زیبای دخترانه در فرهنگ‌های مختلف است. از جمله نام‌های ایرانی در زهره می‌توان به تهمینه، رکسانا، هما، فیروزه، لیلا، یاسمین، خاتون، غزل، زرینه، میترا، ناهید، پروین و زمرد اشاره کرد. از میان الهه‌ها و نام‌هایی با ریشه اساطیر ایرانی در سطح زهره نیز می‌توان از آناهیت، آرامایتی، بی‌بی پَتمه، سوسن خوتین و سپندارمز نام برد. در میان اسامی شخصیت‌های حقیقی و تاثیرگذار ایرانی نیز نام دکتر آذر اندامی (پزشک و باکتری‌شناس و پژوهشگر انستیتو پاستور) و مَهسَتی گنجه‌ای (شاعر ایرانی -ترک قرن ششم) بر سطح عوارض سیاره زهره می‌درخشد.
عوارض سطح عطارد به‌عنوان کوچک‌ترین سیاره منظومه شمسی با اسامی هنرمندان و شعرای جهان نامگذاری شده است. نام شعرای نامدار ایرانی همچون رودکی، فردوسی، نظامی، سعدی، مولوی (به نام رومی) و بدیع‌الزمان همدانی اکنون روی عارضه‌ای در این سیاره زنده است. در میان هنرمندان ایرانی فعلا فقط نام استاد عیسی شیرازی یا عیسی‌خان معمار در سطح عطارد دیده می‌شود که بنا بر مستندات برخی منابع، طراح و معمار اصلی بنای تاج‌محل در هندوستان بوده است.
سیاره مریخ که با نام مارس، خدای جنگ در اساطیر روم باستان شناخته می‌شود، نام‌هایی مربوط به جنگ و نبرد را از فرهنگ‌های مختلف میزبانی می‌کند. از ایران سه نام بهرام، اهریمن و کپراتس (Coprates نام رود دز در زبان یونانی است) بر سطح این سیاره دیده می‌شود.
در میان قمرهای سیاره مشتری، در قمر آتشفشانی یو، اسامی ایرانی با ریشه‌های مربوط به آتش از آیین زرتشت در نامگذاری عوارض سطحی مورد استفاده قرار گرفته است. از میان اسامی آشناتر بر سطح یو به نام‌هایی همچون مهر، زال، کاوه و میترا برمی‌خوریم. در قمر گانیمد با نام سیستی (Cisti) روبه‌رو می‌شویم که خدای شفابخشی در ایران قدیم بوده است. در بین قمرهای سیاره زیبای زحل، در قمر رئا با نام قدیمی هَرَخوَیتی (Harahvaiti) روبه‌رو می‌شویم که یادآور شهر قندهار امروز است. نام دیگر مورا (Moura) است که به شهر مَرو باستانی اشاره دارد. بر قمر تیتان که به دور سیاره زحل در گردش است نام گاروتمان (Garotman) یادآور بهشت ایرانی در طبقه پنجم آسمان و بالاترین طبقه بهشت است که بنا بر باورهای آیین زرتشت، ارواح مردان وفادار پس از مرگ به آنجا می‌رود.
جالب‌ترین مورد قمرهای زحل در نامگذاری با اسامی ایرانی به قمر انسلادوس مربوط است که عوارض سطحی‌اش به نام شخصیت‌های داستان‌های هزارویک شب نام‌گذاری شده‌اند. نام‌هایی مانند علاءالدین، علی‌بابا، سندباد، شهرزاد، شهریار، پرویز، بهمن، بهرام، دریابَر، دریازاد،‌ خسرو، مرجانه، احمد، مسرور، پری‌بانو، جعفر، صبور، حسن، پریزاده، شیراز، شیرین، زمرد و ده‌ها نام دیگر از این داستان بر سطح انسلادوس جاودانه‌اند.
بر سطح قمر اومبریل که به دور سیاره اورانوس در گردش است نیز انواع اسامی جن و پری در فرهنگ‌های مختلف دیده می‌شود. از فرهنگ ایرانی نیز نام «پری» بر سطح این قمر ثبت شده است.اما ایرانیان در نامگذاری اسامی سیارک‌ها نیز سهمی داشته‌اند. اکنون سیارک «آناهیتا 270» به نام ایزدبانوی ایرانی، نام «هما» برای سیارک (LA1986(3988 و نام «نادری» برای سیارک (5515) EL1 1989‎ به یادبود تلاش‌های دکتر فیروز نادری، مدیرکل اکتشافات منظومه شمسی ناسا نامگذاری شده‌اند.
با پیشرفت و مشارکت‌های گروه‌های نجوم ایرانی در پویش‌های ایرانی جست‌وجوی سیارک (All Iran Asteroid Search Campaign) که زیر نظر موسسه بین‌المللی همکاری جست‌وجوی نجومی (IASC) چندسالی است به صورت متمرکز در ایران برگزار می‌شود، تا به امروز گروه‌های داوطلب ایرانی تعدادی سیارک از کمربند اصلی و همین‌طور چند جرم نزدیک زمین (NEO) را در مرحله مشروط کشف کرده‌اند. این اجرام اکنون در مرحله مطالعه قرار دارند تا پس از تعیین دقیق مشخصات مربوط به عناصر مداری و ابعاد و فاصله آنها (حدود ۵ تا ۷ سال طول می‌کشد) از اعضای گروه کاشفشان برای مشارکت در فرآیند نامگذاری آنها دعوت شود. به این ترتیب در چند سال آینده خبرهای متعددی از نامگذاری سیارک‌هایی در منظومه شمسی خواهیم شنید که گروه‌های کاشف ایرانی آنها را پیشنهاد داده‌اند.
با این حال تا به امروز ایرانیان سهمی در نامگذاری اجرام ورای منظومه شمسی در کهکشان راه شیری نداشته‌اند. مشارکت کنونی ما در ‌«پویش نامگذاری ستاره مادر و سیاره فراخورشیدی» اولین تلاش جدی ما برای نامگذاری جرم یا اجرامی در ورای منظومه شمسی به نامی مفهوم در زبان فارسی و با هویتی ایرانی است.

ویژگی‌های ستاره و سیاره‌ای که قرار است نامگذاری کنیم

اتحادیه بین‌المللی نجوم نامگذاری ستاره‌ای که فعلا اسم علمی HD 175541 را دارد به کشورمان واگذار کرده است. ستاره‌ای زردرنگ که در صورت فلکی مار قرار دارد. این ستاره جویای نام نسبتا کم‌نور و دور است و برای دیدنش به تلسکوپ نیاز دارید، اما جالب است بدانید درخشندگی واقعی آن از خورشید بیشتر است و قرار داشتنش در فاصله دوردست 420 سال نوری از زمین باعث شده است نسبتا کم‌نور به نظر برسد. این ستاره سنگین‌تر و بزرگ‌تر از خورشید است؛ آن قدر که جرمش حدود 1/5 برابر و قطرش تقریبا چهار برابر خورشید است. از سوی دیگر در مقایسه با خورشید ما ستاره جوان‌تری به شمار می‌رود و فقط کمی بیشتر از نصف آن سن دارد.
سیاره فراخورشیدی که به دور این ستاره می‌گردد و باید آن را نیز در این پویش نامگذاری کنید، فعلا با نام علمی HD 175541 b شناخته می‌شود. این دنیای بیگانه، غولی گازی و بزرگ‌تر از سیاره مشتری است که البته جرمش تقریبا نصف مشتری است. غول‌های گازی به سیاره‌هایی بزرگ و شبیه سیاره مشتری گفته می‌شود که بر خلاف کره زمین سطح سنگی و جامد ندارند. با توجه به اندازه و جرم این سیاره، چگالی (مقدار تراکم) آن از کم‌چگال‌ترین سیاره منظومه شمسی یعنی زحل نیز کمتر است و اگر مثلا می‌شد آن را به دریایی عظیم انداخت، مانند توپ روی آب شناور می‌ماند! برخی ویژگی‌های مدار این سیاره به دور ستاره‌اش به مدار زمین در منظومه شمسی شباهت دارد. مثلا بار گردش این سیاره به دور ستاره مادرش حدود 298 روز طول می‌کشد که کمی از مدت گردش زمین به دور خورشید (یک سال زمینی) کوتاه‌تر است. همچنین فاصله سیاره فراخورشیدی HD 175541 b از ستاره‌اش تفاوت چندانی با فاصله زمین تا خورشید ندارد.
سیاره HD 175541 b در فروردین 1386/2007 با داده‌های رصدخانه کک (Keck) و لیک (Lick) در ایالات متحده به روش سرعت شعاعی کشف شد و تنها سیاره فراخورشیدی شناخته‌شده تا امروز است که به دور ستاره HD 175541 کشف شده است.
در این روش برای پیدا کردن سیاره‌های فراخورشیدی طیف نور هر ستاره بررسی می‌شود تا شاید در آن اثری از جابه‌جایی‌های مکرر و بسیار کوچک ستاره پیدا شود. این جابه‌جایی‌های جزئی، ناشی از گرانش سیاره‌ای است که به دور ستاره می‌گردد و از وجود سیاره و برخی مشخصات آن پرده بر می‌دارند.