جامه بزرگان

چوخا در لغت: این واژه را چوخه، چوقا یا چوغا هم می‌گویند و بالاپوش مردانه تا زیر زانو، جلوباز و بدون دکمه، آستین و یقه است که بافت خانگی از نخ پشم یا نخ پنبه دارد. مردان، چوخا را روی لباس‌های دیگر خود می‌پوشند. چوخه به معنای ردای سفید پشمی هم هست که راهبان مسیحی می‌پوشیدند و نوعی بارانی هم به شمار می‌رود. بعضی از صورت‌های واژه چوخا، در متون سده‌های میانه هم آمده است. چنانچه شمس تبریزی ارزش یک چوغا و پوستین را ۱۵۰ درم دانسته است. صاحب مناقب، اوحدالدین کرمانی که در قرن هفتم هجری زندگی می‌کرد، از چوقای منقشی یاد کرده که جزو لوازم حمام شیخ نجم‌الدین دایه از مشایخ تصوف بوده است. خاقانی در دیوان شعر خود از چوغه و چوخه بخارا نام برده است.
چوخا در تاریخ: در گذشته چوخا به مردم سرزمین لرستان اختصاص داشت. نخستین بار یکی از خان‌های لر، خان لیوس، دهی در شمال‌شرقی دزفول یک چوخای لیوسی به خان بختیاری هدیه داد. خان از آن چوخا خوشش آمد و دستور داد که کلانتران طایفه‌ها از آن استفاده کنند. برخی بر این باورند که زنی از مردم لیوس، یک نمونه خوب چوخا را برای سالار شجاع ایلخانی چهارلنگ فرستاد و بعد از آن بود که چوخای سالاری معروف شد و دیگر خان‌های بختیاری هم آن را به تن کردند. امروز در جامعه لر بختیاری چوخا یکی از شاخص‌ترین عناصر نمادیت جامعه به‌شمار می‌رود و نشانه شناسایی عشایر است. چوخا اما در دوره‌ای به فراموشی سپرده شد. زمانی که رضاشاه در سال ۱۳۰۷ پوشیدن لباس‌های بومی را ممنوع کرد، استفاده از چوخا هم محدود شد. پس از انقلاب و بازگشت سران ایل قشقایی تبعیدی به ایل اما، چوخا دوباره نقش خودش را پیدا کرد و به عنوان جامه نمادین رسمی ـ تشریفاتی ایل دوباره ارزش پیدا کرد.
بافت چوخا: برای بافت چوقا از دار خوابیده استفاده می‌کنند و روش بافت آن هم مانند تکنیک گلیم‌بافی است، با این تفاوت که خیلی ریز بافت‌تر و تار و پود آن نازک است. طول پارچه مخصوص چوخا 5/2 تا 5/3 متر و عرض آن هم ۵۰ الی ۷۰‌سانتی‌متر است. تار چوخا، از جنس پنبه (گاه پشم) و پود آن پشمی است. قطعات را پس از بافتن به اندازه لازم می‌برند و کنار هم می‌دوزند. پشم به‌کار رفته باید کیفیت بالایی داشته باشد. چوخاهای بافته شده، به صورت نوار بافته می‌شود، این نوارها از دو قسمت مساوی و متفاوت تشکیل می‌شوند. در طول نوارها به عرض یک سانتی‌متر با بافت یک ردیف نازک نخ مشکی جدا می‌شوند. در یک قسمت همین بافت ساده که راه‌راه است، ادامه پیدا می‌کند و در قسمت دیگر نقش پله‌ای که رنگ آن مشکی است، بافته می‌شود. پس از بافت چوخا آن قسمت را که بافت ساده دارد برای پایین تنه و قسمتی را که دارای نقش پله‌ای مشکی است برای بالاتنه به‌کار برده و آن را می‌دوزند. بافت یک چوخا حدود 20 روز زمان می‌برد.
طرح چوخای بختیاری: برخی بر این باورند که طرح‌های روی چوخا، الهام ‌گرفته از معماری چغازنبیل، عبادتگاه ایلامی‌ها در شوش است و بعضی واژه چوخا را مشتق چغا پنداشته و آن را با چغازنبیل مرتبط می‌دانند. برخی دیگر هم خطوط چوخا را برگرفته از کنگره‌های تخت‌جمشید و گروهی وجود این خطوط روی چوخا را برای استتار می‌دانند. در این میان اما گروهی هم بر این باورند که خط‌های سفید چوخا، تاکید بر آسمان، عالم مینویی و اهورایی، فکر و خرد است. در حالی که خطوط سیاه اشاره به زمینی ‌بودن، اهریمنی بودن و جهل و زشتی دارد.

جغرافیای چوخا
تنها لرزبان‌ها نیستند که چوخا به تن می‌کنند. چوخا در بسیای از مناطق دیگر کشور هم استفاده می‌شود. برای مثال مردان قشقایی در جشن‌ها، شکار و جنگ، قبای نازکی به نام چوخا می‌پوشیدند. این چوخا با دو نوار قیطان و با دنباله‌های ریشه‌دار محکم می‌شد. چوخا ظاهرا از طریق لرهای همسایه یا بومیان غیرقشقایی گرمسیر به میان ایل قشقایی راه پیدا کرد. یا مثلا در فرهنگ مردم گیلان، چوخا را لباس کوه‌نشینان می‌گویند.
علاوه بر اینها اگر در شهرهای دیگر، مردان چوخا‌پوش هستند، زنان در آذربایجان چوخا می‌پوشند. در میان اقوام شاهسون و قره‌داغ چوخا از ماهوت ضخیم تهیه می‌شود. در مناطق کردنشین و بخشی از خراسان و... هم پوشیدن چوخا رواج دارد.

چند نکته از چوخا
لباسی از دهی کوچک

چوخا لباس خاص مناطق غرب کشور است و در تار و پود فرهنگی، قومی و قبیله‌ای آن وجود دارد.
بهترین نوع چوخا را طایفه کیارسی می‌بافد و به کیارسی‌پف مشهور است. پس از آن چوخای موری‌ها که توسط طایفه موری بافته می‌شود، معروف است.
در شمال شرقی دزفول دهی به نام لیوس وجود دارد که چوخاهای بافته شده در آن به تدریج به «چوقا لیویسی یا لیواسی» مرسوم شدند و برهمین اساس به این بالاپوش چوقالیوسی هم می‌گویند. چوخا درواقع در این ده به دنیا آمد.
چوخا فقط مخصوص مردان است. مردان در تابستان در زیر چوخا پیراهن و در زمستان کت می‌پوشند.
بعضی از نواحی لر زبان از چوخا به‌عنوان لباس دامادی استفاده می‌کنند، هرچند مردم کردزبان قوچان هم از چوخا به عنوان لباس دامادی استفاده می‌کنند.

لیلا شوقی
روزنامه‌نگار