کعبه آمال یا کانون آلام؛

دکتر کاظم زاده ، عضو انجمن روان شناسی بالینی کشور ، سطح آگاهی اجتماعی دانشجویان و وضعیت زیستی آنان را در ایجاد افسردگی و خودکشی آن موثر می داند و اظهار می کند: دانشجویان با قبولی در کنکور در واقع به فضایی کاملا جدید وارد می شوند. زندگی مستقل اما دشوار را در خوابگاه و دور از خانواده تجربه می کنند و این تجربه با درگیری های فکری و ذهنی ویژه دوران دانشجویی نیز می آمیزد و نوعی سردرگمی را موجب می شود.
دکتر موتابی ، روان شناس نیز با اعتقاد به این که دوران دانشجویی ، دوران تحکیم هویت و چالشهای هویتی است ، دوران پرالتهاب و انحرافی می داند که البته چالشهای عاطفی نیز به آن دامن می زند ، از این رو عدم آموزش مهارت های زندگی و خدمات مشاوره ای باعث می شود گاهی آنان بدترین راه را برای رهایی از بحران های روحی جستجو کنند.
خانم دکتر رحیمی ، رئیس اداره سلامت روان وزارت بهداشت نیز می گوید: سلامت روانی دانشجویان هم به دلایل اجتماعی که دیگر اقشار جامعه نیز با آن درگیرند و هم به دلیل جوانی ، استقلال طلبی ، عاطفی و احساسی بودن و البته مشکلات خاص این دوران ، با تهدید جدی تر روبه روست ، لذا نیازمند توجه علمی و عملی دانشگاه ها به این مساله است. از برآیند نظرات دانشجویان و کارشناسان بر می آید که دلایل خودکشی میان دانشجویان را می توان به 3 بخش عمده تقسیم کرد:
اول: چالشها و آسیبهای اجتماعی
دانشجویان یکی از اقشار نخبه و برجسته اجتماعی هستند که هویت و جایگاه اجتماعی بالایی برای خود قائلند ؛ اما یک نظام اجتماعی بیمار این هویت و جایگاه و در واقع امتیاز اجتماعی را به آنان نمی دهد و موجب سرخوردگی آنان می شود. آینده مبهم شغلی نه تنها مناسبات اقتصادی دانشجویان را برهم می زند ، در نظام شخصیتی آنان نیز اختلال ایجاد می کند. رقابت ها و حسادت ها نیز به عنوان الگوهای اجتماعی به آن دامن می زند و این ناکامی های اجتماعی را تبدیل به بن بست ها و سرخوردگی های فردی می کند.
فشار نقش اجتماعی بر دوش دانشجویان به دلیل جایگاه آنان در ساختار و منزلت اجتماعی ، نقش عناصر اجتماعی موثر بر خودکشی را پررنگ تر می کند. بیکاری ، آینده مبهم شغلی ، کاهش پایگاه اجتماعی ، فاصله طبقاتی عوامل موثر اجتماعی در این زمینه هستند ، البته یاس و سرخوردگی های سیاسی و ناامیدی از بهبود اوضاع اجتماعی به عنوان یک دغدغه جدی نیز از این نظر می تواند بر دانشجویان به عنوان یکی از فعالترین و هوشیارترین شهروندان جامعه تاثیر شگرفی بگذارد.
مسائل و مشکلات اقتصادی نیز ذیل همین عامل ، معنا می شود ، البته نگارنده معتقد است مسائل اجتماعی اقتصادی بیشتر یک تهدید روانی برای میل به خودکشی است ، زیرا دانشجویانی که تازه وارد فضای عینی این مسائل شده اند ، این مسائل بیشتر در قالب دغدغه ها و نگرانی های موثر ، آن را می آزارد.
دوم: مسائل فردی و عاطفی
دانشجویان با ورود به دانشگاه ، از خانه و خانواده جدا شده و البته هنوز تا ورود واقعی به اجتماع ، فاصله دارند ، لذا این وضعیت برزخی و بینابینی شرایط پرنوسان و ملتهبی را فراهم می کند و چنانچه وابستگی و استقلال بر سر می برند ، این نوسان البته در تمام شوون فکری عقیدتی و زیستی بروز می کند که یکی از این تحولات ، مسائل عاطفی است.
آنان برای نخستین بار و در اوج بلوغ عاطفی در کنار جنس مخالف قرار می گیرند و این مناسبات جدید ، دغدغه های جدیدی نیز برایشان ایجاد می کند. محصول همه این فعل و انفعالات ، انقلابی است که درون دانشجو بر پا می شود ، سازگاری اجتماعی و فکری و کنار آمدن با خود و یافتن راه درست در زندگی ، به یک مساله جدی تبدیل می شود.
بسیاری از افراد در ایجاد سازگاری با این محیط فکری و فرهنگی دچار بحران شده و گاهی به بن بست می رسند. به هر حال فردیت آدمی و آنچه درونش می گذرد مهمترین ساحت حیاتی اوست و همه تحولات بیرونی در این نقطه خود را نشان می دهد.

دلایل دانشجویی قطعا پرس و جو از خود دانشجویان که شرایط و عوامل خودکشی را تجربه می کنند ، می تواند در ریشه یابی و شناخت دقیق این چالش موثر باشد. مائده قلی زاده ، دانشجوی کامپیوتر معتقد است: آینده مبهم شغلی و یاس از وضعیت بیکاری که همواره در چشم انداز فکری دانشجویان وجود دارد ، زمینه روانی خودکشی را فراهم می کند و قطعا زمانی که این وضعیت روحی به یک اپیدمی تبدیل شود ، قربانیانی نیز در پی خواهد داشت . عادل علی گلی زاده ، دانشجوی کارشناسی ارشد ادبیات نیز وضعیت روانی دانشجویان را متاثر از اوضاع ناامید کننده اجتماعی می داند و می گوید: دانشجویان به دلیل نبود امنیت شغلی و دلهره از دست دادن همین پایگاه نیم بند اجتماعی که اکنون در دوران دانشجویی دارند ، اعتماد به نفس خود را از دست می دهند دچار افسردگی و اختلالات رفتاری می شوند که زمینه را برای خودکشی فراهم می کند. مهسا عالی تبار ، دانشجوی رشته روان شناسی درگیری های درونی دانشجویان با خانواده ، ناسازگاری با هم اتاقی و یا شکست عاطفی آنان را که بویژه در دوران دانشجویی نمود بیشتری دارد ، از عوامل موثر خودکشی برمی شمارد. علیرضا فرهادی که دانشجوی پزشکی است ، طولانی و سخت بودن رشته پزشکی و وضعیت بازار کار این رشته در جامعه کنونی را مهمترین عامل خودکشی در میان دانشجویان پزشکی عنوان می کند. جالب است بدانید افسردگی در میان دانشجویان پزشکی تقریبا 10 برابر بیشتر از میزان معمولی در جامعه است

اساسا افسردگی نوعی خشونت درونی است که فرد افسرده نسبت به خویشتن خویش اعمال می کند. براساس نظریه ناکامی ، پرخاشگری ناکامی های متعدد موجب پرخاشگری و واکنش خشمگین افراد می شود و افسردگی وجهه درونی این خشونت است که در خودکشی به بالاترین اندازه خود می رسد.
سوم: یاس فلسفی ایدئولوژیک
دانشجویان گرچه به عنوان شهروندان این جامعه از فشارها و آسیبهای اجتماعی موجود رنج می برند ؛ اما در مقام نخبگان فرهنگی از مسائل بغرنجی فراتر از زندگی عامه نیز در رنجند. آنان با تفکر و تامل در مسائل سیاسی ، اجتماعی و بالاتر از آن اندیشه مندی در بخش مسائل هستی شناسی و ایدئولوژیک یک زیست پیچیده تری را نسبت به عوام تجربه می کنند.
گاهی گره های معرفتی و بدون حل عقیدتی و فکری آنان را دچار بحران می کند. این وضعیت برخی مواقع به دلیل کم تجربه بودن و یا بی پاسخ ماندن پرسشهایشان به بن بست های فکری و روحی منجر شده و زمانی که معنایی برای زندگی باقی نمی ماند. برخی به این بی معنایی پایان می دهند و شاید از این طریق در صدد معنا کردن زندگی خود بر می آیند. به هر حال بخشی از افسردگی ، سرخوردگی و اقدام به خودکشی در میان دانشجویان برآمده از وضعیت و پایگاه اجتماعی ، فرهنگی آنان است و کمتر گسترش عمومی دارد چه بسا دانشجویانی که به دلیل یاس فلسفی و نیافتن معنا برای زیست در جهان خود دست به خودکشی می زنند. در این میان البته ضعفها و ناکامی های اجتماعی نیز به این یاس دامن می زند.

چه باید کرد؛

جدا از هر علت و زمینه ای که موجبات افسردگی و خودکشی در میان دانشجویان را فراهم می کند ، ایجاد چنین وضعیتی شایسته نظام دانشگاهی و جامعه دانشجویی ما نیست ، آنان به عنوان نخبگان این کشور باید از سلامت روانی بیشتری برخوردار باشند تا جامعه سالم فردا تضمین شود ، از این رو باید از کلی گویی ها و راه حل های کلیشه ای و بی نتیجه ، روشهای جدیدتری را برای برون رفت از این بحران تجربه کند.
روشهایی که با طبیعت جوان ، پرشور و آگاه دانشجویان تناسب منطقی داشته باشد و به نیازهای واقعی و تضادها و پارادوکس های روانی آنان توجه کند ؛ البته باید توجه داشت بحران های روانی را نباید تنها به علل رفتاری کاهش داد و باید نگاهی همه جانبه و چندبعدی به آن داشت. ناکامی و شکست در ساحتهای اجتماعی نیازمند راه حل های اجتماعی است به این منظور که تنها با توصیه های روان شناسانه نمی توان به حل مسائلی پرداخت که ریشه در بسترهای اجتماعی و فرهنگی دارد. به هر حال 3 راه حل زیر با توجه به نکات یاد شده پیشنهاد می شود:
1- گنجاندن 2 واحد درسی به عنوان «مهارت های زندگی»: در کنار دیگر دروس عمومی که به هیچ کاری نمی آید و برای پاس کردن و تغییر در معدل خوب است ، می توان درسی با عنوان «مهارت های زندگی» گنجانده و تدوین شود که همه دانشجویان در رشته های مختلف ملزم به خواندن آنان باشند.
در این 2 واحد انواع مهارت های کنترل استرس ، مدیریت زمان ، ارتباط موثر با دیگران ، مسائل زناشویی برنامه ریزی و مسائلی که در زیر مهارت های زندگی قرار می گیرند آموزش داده شود. به طور قطع دانشجویان نیز از این طرح به دلیل ارتباط مستقیم با زندگیشان استقبال می کنند.
2- تاسیس NGO مهارت های زندگی دانشجویی: تاسیس انجمن و NGO دانشجویی برای پیشگیری مسائل روحی - روانی دانشجویان که با مشارکت خود آنان همراه باشد، کمک شایانی به رفع مسائل رفتاری آنها می کند. این موسسه ها می توانند هرازگاهی با تشکیل جلسات دانشجویی و دعوت از استادان روان شناسی و جامعه شناسی به طرح بحثهای مبتلا به دانشجویان بپردازند و با گفتگو و تعاملی صمیمانه مسائل و مشکلات خود را مطرح کنند و به شکل گروهی مورد درمان و معالجه قرار گیرند.
به طور قطع این ارتباط دو سویه و مستقیم میان دانشجویان و استادان فن می تواند بسیار موثرتر از خواندن کتابهای روان شناسی باشد.
3- برگزاری کارگاه های مهارت های زندگی در خوابگاه: بخش بیشتری از دانشجویان در خوابگاه به سر می برند و فرصتهای زیادی در این مکان دارند و اساسا یکی از عوامل مهم موثر بر افسردگی یا خودکشی دانشجویان ، زیستن در خوابگاه و درگیری ها و شرایط سخت آنهاست.
از این رو ایجاد کارگاه های آموزشی مهارت های زندگی که بویژه آنان را برای بهزیستی در خوابگاه آموزش دهد و دانشجویان را در سازگاری بهتر با شرایط خوابگاه آماده کند، نقش بسیار موثری در کاهش آسیبهای روانی آنان خواهد داشت. اصلاح و بهبود رفتار دانشجویان به معنای بهبود اوضاع روانی اجتماعی جامعه خواهد بود. گرچه نبود سلامت روانی هر قشری از جامعه برای جامعه سالم زیان بخش است ؛ اما به طور قطع بهداشت روانی دانشجویان به دلیل جایگاه و اجتماعی آنان اهمیتی مضاعف دارد و وجود آسیبهایی که امروز در جامعه دانشگاهی مطرح است سلامت کل جامعه را تهدید می کند.
جالب است جایی که روزی کعبه آمال جوانان و خانواده های آنان بود ، امروز به کانون دردهای آنان بدل می شود. مدیریت آموزش عالی باید تامین سلامت روانی دانشجویان را سرلوحه برنامه های سالانه خود قرار دهد تا با تضمین سلامت روانی و رفتاری آنان جامعه سالم فردا را از خطر سقوط نجات دهد.

سیدرضا صائمی