قورباغه‌ها جدی‌جدی می‌میرند!

شواهدی در دست است که نشان می‌دهد، دوزیستان دنیا در معرض خطر انقراض هستند و دامنه این خطر هم ظاهرا هر روز گسترده‌تر می‌شود. در اواخر اسفند 97 نتایج تحقیقی در نشریه علمی ساینس منتشر شد که در آن به احتمال انقراض ۵۰۱گونه از قورباغه‌ها و سمندرها با یک قارچ کشنده موسوم به کیترید (Chytrid) اشاره شده بود.
بیماری قارچ دیگچه‌ای دوزیستان (Chytridiomycosis) در اصل یک بیماری عفونی در این گروه از جانوران است که عامل اصلی آن نوعی قارچ موسوم به قارچ دیگچه‌ای است. این بیماری از دلایل کاهش جدی جمعیت یا حتی انقراض گونه‌های مختلف دوزیستان در قاره آمریکا، استرالیای شرقی، شرق آفریقا (تانزانیا) و جزایر کارائیب در یک دهه اخیر بوده است. کیترید در مقایسه با سایر بیماری‌های شناخته شده علمی، گونه‌های بیشتری را تهدید می‌کند. این بیماری از مخرب‌ترین گونه‌های مهاجم شناخته شده در استرالیا، آمریکای مرکزی و جنوبی بیش از سایر مناطق مخرب ظاهر شده است. جالب است بدانید آمار فعلی تاثیرپذیری دوزیستان از این بیماری قارچی دو برابر چیزی است که در گذشته تخمین زده می‌شد.
در ماه گذشته کمیته تنوع زیستی سازمان ملل اعلام کرد اثرات ناشی از فعالیت‌های انسانی، بقای نزدیک به یک میلیون گونه دوزیست را در معرض تهدید قرار داده که این تعداد شامل حدود ۴۰ درصد (۳۲۰۰ گونه) از دوزیستانی می‌شود که از نظر علمی شناخته شده‌اند.
حالا نتایج یک تحقیق جدید دیگر با استفاده از روش‌های آنالیز آماری پیش‌بینی کرده ۱۱۰۰ گونه دوزیست دیگر هم که اکنون در رده «داده ناقص» اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (آی‌یوسی‌ان) قرار دارد را باید به فهرست پیشین اضافه کرد.
اگر یافته‌های این تیم تحقیقاتی درست باشد، به این معناست که در حال حاضر ۴۳۰۰ گونه یا بیش از نیمی از کل گونه‌های دوزیست دنیا اعم از قورباغه، سمندر و کور سمندرها (Caecilians) در معرض خطر انقراض هستند. آیا این واقعا تاسف‌بار نیست؟
اما امید کوچکی همچنان هست. پاملا گونزالس دل پلی‌اِگو (Pamela Gonzalez del Pliego) بوم‌شناس دانشگاه ییل که محقق ارشد این مطالعه هم بوده، می‌گوید: در منطقه زیست‌جغرافیایی کره زمین موسوم به نئوتروپیک که شامل آمریکای مرکزی، جنوبی و جزایر کارائیب می‌شود، یک‌سری گونه دوزیست در معرض تهدید وجود دارند: جالب است این گونه‌ها از نظر پراکنش جغرافیایی خیلی شبیه آن گونه‌هایی هستند که داده‌ها در موردشان ناقص است و در ضمن در معرض خطر نیز پیش‌بینی شده‌اند. بنابراین، این امید وجود دارد که اگر سعی کنیم و بتوانیم از این مناطق که گونه‌های در معرض تهدید در آنها هستند، به درستی حفاظت کنیم، بقای آن گونه‌های کمتر شناخته شده هم به نوعی تضمین شود.
دوزیستان نیازمند توجه مضاعف هستند
یکی از مهم‌ترین یافته‌های جدید در مورد دوزیستان این است که در مناطق خاص مانند آفریقای مرکزی و جنوب‌شرقی آسیا نیاز است که محققان و دولت‌ها، تلاش‌های جدید و بیشتری برای ایجاد برنامه‌های حفاظتی از دوزیستانی که داده‌های کافی در مورد آنها موجود نیست، انجام دهند؛ زیرا در این مناطق بیشتر دوزیستان به واسطه حضور گونه‌های شاخص‌تر موسوم به گونه‌های چتر حفاظت می‌شوند و این مساله لزوما بقای دوزیستان را ضمانت نمی‌کند.
گونزالس دل پلی‌اِگو می‌گوید: خوشبختانه در این تحقیق ما توانسته‌ایم متوجه شویم منابع به کجاها ‌باید اختصاص داده شود و این‌که کدام گونه‌ها و مناطق باید جزو اهداف اولیه باشد.
جودی روولی (Jodi Rowley) زیست‌شناس متخصص دوزیستان است که در موزه استرالیا فعالیت می‌کند. وی نیز در این تحقیقات نشانه‌ای از امید را می‌بیند. به گفته روولی، ما در برهه حیاتی و شگفت‌انگیزی قرار داریم، زیرا به نوعی بر سر کشف تنوع زیستی خارق‌العاده‌ای که روی کره زمین وجود دارد، در رقابت هستیم و دیر نیست اگر بخواهیم تغییراتی را که مستلزم تضمین بقای اغلب این گونه‌هاست، ایجاد کنیم؛ بنابراین جدا از این واقعیت تلخ که وضع دوزیستان در دنیا خوب نیست، ما باید به فکر تغییرات مثبت برای حفظ طبیعت باشیم.
الناز نجفی مجد، دانشجوی دکتری جانورشناسی دانشگاه اژه ترکیه هم تاکید می‌کند مشکلی که در مورد دوزیستان ایران در حال حاضر وجود دارد، این است که داده‌های قدیمی ثبت شده به نوعی ناقص بوده و در نتیجه الان که اتحادیه جهانی حفاظت شروع به بازنگری وضعیت گونه‌ها کرده، متوجه تغییرات بسیاری شده است: سال‌هاست در مورد وضع گونه‌های دوزیست در ایران بحث می‌شود، سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز برخی دوزیستان را در معرض خطر عنوان کرده حال آن‌که متاسفانه حتی در مورد یک زیستگاه، داده‌های بلندمدت وجود ندارد که بتوان بر مبنای آن وضعیت جمعیتی یک گونه خاص را در عرض چند سال بررسی کرد. زمانی که این داده‌ها نباشد، نمی‌توان با قطعیت در مورد وضع حفاظتی دوزیستان در ایران نظر داد.
نجفی در خاتمه می‌گوید: یکی از گونه‌های دوزیستی که در ایران وضعیت آن بحرانی عنوان شده بود، سمندر لرستان است که وضعیت آن در سال‌های اخیر از درحال انقراض (En) به در معرض آسیب (Vu) تغییر پیداکرد. اما آیا این تغییر وضعیت نتیجه بهبود وضع گونه است یا این‌که تکمیل اطلاعات مربوط به گونه؟! در بررسی قبلی (سال 2008) گفته شده این گونه فقط در چهار رودخانه در منطقه‌ای به وسعت حدود 250کیلومترمربع در کوه‌های زاگرس پراکندگی دارد. حال آن‌که سال 1395/ 2016 داده‌های موجود بیانگر حضور گونه در بیش از 40 نقطه در منطقه‌ای به وسعت 9398کیلومترمربع بود که نتیجه تلاش‌ها و زحمات محققان در این زمینه است.
سمندر کردستان هم وضع کم و بیش مشابهی دارد. در خیلی از موارد برای دوزیستان جمعیت‌هایی ذکر می‌شود که واقعیت ندارد و این در بیشتر مواقع به‌دلیل دسترسی ‌نداشتن به داده‌های درست و قابل اعتماد است. برای این‌که بتوان برنامه‌های حفاظتی مناسبی برای گونه‌های در معرض خطر تدوین کرد، باید هرچه سریع‌تر در زیستگاه‌ها مطالعات جامع و طولانی‌مدت روی وضعیت جمعیت‌ها و تهدیدهای موجود شروع کرد. در سال‌های اخیر شاهد کاهش جدی جمعیت‌ها به واسطه آلودگی‌ها و کاهش منابع آبی بوده‌ایم و همه اینها مواردی است که باید به ترتیب اولویت روی آنها کار شود.

شناخت اندک از دوزیستان
جاناتان کلبی (Jonathan Kolby) از کاوشگران نشنال جئوگرافیک و از متخصصان گروه دوزیستان اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) از کشور هندوراس می‌گوید از این آمارهای جدید شگفت‌زده نشده است. اما به گفته وی، چیزی مهم‌تر از اعداد در این یافته‌های علمی مستتر است و آن هم درک بهتر از آن گونه‌ای است که در رده داده‌های ناقص جای می‌گیرد.
اتحادیه جهانی حفاظت، گونه‌های در معرض تهدید را به هفت رده اصلی تقسیم می‌کند و رده موسوم به داده‌های ناقص به این معناست که دانشمندان اطلاعات کافی برای ارزیابی خطر انقراض این گونه نداشته‌اند؛ لذا همین دانستن ناچیز درباره یک گونه را باید نگران‌کننده قلمداد کرد.
برای مثال کلبی به گونه‌هایی که تازه شناسایی می‌شوند، اشاره کرده و می‌گوید: اغلب گونه‌هایی که تازه کشف می‌شوند، در این رده قرار می‌گیرند زیرا دانسته‌ها در مورد آنها کم است. از سوی دیگر، مطالعه روی برخی حیوانات خیلی دشوارتر است و این مساله به‌ویژه در مورد گونه‌هایی که کوچک و مرموز هستند یا در زیستگاه‌های دورافتاده زندگی می‌کنند مانند بیشتر دوزیستان هم به نوعی بیش‌تر صادق است؛ ضمن این‌که گونه‌های جذاب و کاریزماتیکی مانند پستانداران، اغلب بیشتر مورد توجه بوده‌اند و این مساله باعث نبود (کمبود) اطلاعات در این زمینه شده است.
به گفته این پژوهشگر، همین مساله باعث شده تا اتحادیه جهانی حفاظت، تلاش مضاعفی را برای درک بهتر از وضعیت این گونه‌ها صرف کند و بخواهد بداند آیا این گونه‌ها به نوعی در امان هستند یا خیر.
کلبی می‌گوید، بسیاری از مردم به عبارت داده ناقص طوری نگاه می‌کنند که گویی این حیوانات از اولویت کمتری برای حفاظت برخوردارند در حالی که این اصلا درست نیست.
به گفته وی، گونه‌هایی که در رده داده ناقص قرار می‌گیرند، اغلب بودجه‌های حفاظتی زیادی دریافت نمی‌کنند و همین مسأله است که بیشتر جای نگرانی دارد.

نگرانی درباره دوزیستان ایران
الناز نجفی مجد، دانشجوی دکتری جانورشناسی دانشگاه اژه ترکیه و عضو گروه تخصصی دوزیستان IUCN درباره وضعیت دوزیستان در ایران به جام‌جم می‌گوید: ایران دارای 21 گونه دوزیست (شامل 15 گونه قورباغه و وزغ و شش گونه سمندر) است که تعداد آنها در سال‌های اخیر به علت مطالعات فیلوژنتیک متغیر بوده است. بعضی از گونه‌ها پراکندگی بسیار محدود و منطقه‌ای دارند. هیچ مطالعه جامع و کاملی که نشان‌دهنده وضعیت قبلی و کنونی جمعیت‌های گونه‌های مختلف دوزیستان در ایران باشد، وجود ندارد.
نجفی می‌افزاید: متاسفانه سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز در این زمینه فعالیت خاصی نداشته است. طبق دسته‌بندی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت در ایران، تعداد معدودی از دوزیستان در معرض آسیب و وضعیت بحرانی هستند، اما باید دید آیا واقعا به این صورت است؟ این طبقه‌بندی بر چه اساسی صورت گرفته است؟ آیا نتیجه بررسی و مطالعه مداوم و طولانی‌مدت است؟
این پژوهشگر فعال در زمینه دوزیستان می‌گوید: متاسفانه در گذشته، نبود اطلاعات کافی باعث شد طبقه‌بندی وضعیت بیشتر گونه‌ها به‌درستی صورت نگیرد. این‌که گونه‌ای پراکندگی وسیعی داشته باشد، دلیل بر این نیست که وضع ایده‌آلی دارد. امروزه در برخی مناطق به علت تغییر شرایط اقلیمی، خشکسالی و آلودگی، شاهد از بین رفتن و مرگ‌ومیر دسته‌جمعی دوزیستان هستیم. در بررسی وضعیت گونه‌ها، اتحادیه جهانی حفاظت بیشتر به داده‌های مربوط به تعداد و گستردگی نقاط حضور، وضعیت و تراکم جمعیت‌ها در این نقاط در طول ده سال یا سه نسل توجه می‌کند. حال آن‌که متاسفانه بیشتر اوقات اطلاعات مناسب و درستی برای این موارد وجود ندارد و این نشان‌دهنده کمبود تحقیقات در این زمینه است. یکی از دلایل تغییر وضعیت گونه‌های دوزیستان و به‌ویژه افزایش تعداد گونه‌های در معرض خطر انقراض در سال‌های اخیر، بازنگری و به‌روزکردن داده‌های مربوط به گونه‌هاست.
نجفی در جمع‌بندی صحبت‌هایش می‌گوید: باید در نظر داشت گونه‌هایی با جمعیت و تراکم پایین و سازگاری ضعیف خیلی بیشتر در معرض خطر انقراض هستند. دوزیستان به علت شرایط فیزیولوژیک بدنشان وابسته به آب و محیط مرطوب هستند، بنابراین نسبت به تخریب زیستگاه، تغییر در کیفیت آب و خاک و تغییرات اقلیمی بسیار حساس و آسیب‌پذیرند؛ ضمن این‌که آنها به دلیل حساسیت و وابستگی به هردو محیط آبی و خشکی، به عنوان شاخص سلامتی محیط هم شناخته می‌شوند. طبق آخرین اخبار اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (آی‌یوسی‌ان) نزدیک به نیمی از دوزیستان (40 درصد) در معرض خطر انقراض قرار دارند و این میزان در مقایسه با سایر رده‌های جانوری بسیار بالاست. امروزه از مهم‌ترین عوامل تهدید دوزیستان می‌توان تخریب زیستگاه، آلودگی، بیماری‌ها، استفاده از اعضای این گروه برای مصارف غذایی و دارویی، تحقیقات دانشگاهی و تدریس و در عین حال استفاده به عنوان طعمه و حیوان خانگی را نام برد.

فرناز حیدری

دانش