تنفس در عصر خمینی‌(ره)

به بهانه یک زندگی
مجموعه مستند تاریخی روزگار خمینی‌(ره) در ده قسمت 40 دقیقه‌ای تهیه و تولید شده است. نکته جالب توجه این‌که گرچه این مجموعه مستند با محوریت زندگی روح‌ا... خمینی‌(ره) تولید شده، اما پرداختن به ابعاد شخصی زندگی بنیانگذار کبیر انقلاب، تنها بخش کوچکی از این مستند است و در واقع زندگی ایشان بیشتر بهانه‌ای برای پرداختن به دیگر موضوعات و اتفاقات سیاسی و اجتماعی است که در طول آن برهه از تاریخ معاصر کشور اتفاق افتاده‌اند.
هادی نعمت‌اللهی، تهیه‌کننده و کارگردان این مجموعه مستند در گفت‌وگو با جام‌جم توضیح می‌دهد: مستند روزگار خمینی تنها مرور و تشریح زندگی امام خمینی‌(ره) نیست؛ بلکه در واقع فقط برشی از تعدادی از اتفاقات مهمی که در طول حیات ایشان رخ دادند را مورد بررسی قرار می‌دهد. شروع این اتفاقات هم با نهضت امام خمینی‌(ره) است. در قسمت اول به مرور اهداف و ابعاد این نهضت و به ثمر رسیدن آن پرداخته‌ایم و در قسمت‌های بعد و 9 قسمت باقیمانده، مرور اتفاقات سال‌های بعد از انقلاب را مدنظر داریم.
مرور تاریخ معاصر
به گفته نعمت‌اللهی، تهیه‌کننده و کارگردان این برنامه، موضوعات و محورهایی چون شخصیت ابوالحسن بنی‌صدر، آیت‌ا... منتظری، سازمان مجاهدین خلق، تسخیر لانه جاسوسی آمریکا، تبلور اندیشه نه شرقی نه غربی، موضع سیاست خارجی، ارتباط با آمریکا و مواجهه با مردم کشور، اصلی‌ترین موضوعاتی هستند که در مستند روزگار خمینی‌(ره) و به بهانه حیات ایشان مورد نگاه و بررسی قرار گرفته‌اند.
این مستندساز توضیح می‌دهد: در تمام این موضوعات، اول خود قصه را تعریف می‌کنیم؛ از آن مهم‌تر به روایت امام از آن موضوعات و مقطع‌های مختلف می‌پردازیم و اتفاقات مهم دهه 60 تاریخ کشور را از منظر نگاه امام روایت می‌کنیم.
نعمت‌اللهی که پیش از این کارگردانی مجموعه مستند موفق «اقیانوس آرام» را با مشارکت گروه کودک و نوجوان سازمان فرهنگی هنری اوج و با محوریت مخاطبان نوجوان از شبکه دوی سیما روی آنتن داشته است، خاطرنشان می‌کند: موضوعاتی که ما در این مستند بررسی می‌کنیم، عملا موضوعات مهم و حساس تاریخ معاصر کشور هستند. بر این اساس حیات شخصی امام خمینی‌(ره) موضوع خود قسمت‌ها نیست، بلکه این اتفاقات مهم را از زبان امام خمینی‌(ره) روایت می‌کنیم و به سؤالاتی از این دست می‌پردازیم که امام در واکنش به آن اتفاق چه گفت، چه بیانیه‌ای داد، چه تدبیر و مدیریتی داشت و به این صورت در پرداختن به موضوعات جلو می‌آییم.
روایتگری که پژوهشگر نیست
از جمله نکات قابل توجهی که حین تماشای مجموعه مستند روزگار خمینی(ره) خودنمایی می‌کند، حضور علی‌رام نورایی و روایتگری او در این برنامه است. بازیگر فیلم‌های سینمایی نفوذی، گلوگاه شیطان، قلاده‌های طلا، استرداد، یتیم‌خانه ایران و مجموعه‌های نمایشی تلویزیونی چون مسافری از هند، پول کثیف، ماتادور و سارق روح که این روزها با گاندو، مجموعه نمایشی جدید شبکه سه سیما که محتوایی امنیتی و جاسوسی دارد، روی آنتن است.
حضور نورایی در این مستند و روایتگری او، اتفاقی است که موجب شده این مستند از ساختار سنتی و همیشگی مجموعه‌های مستند و تاریخی فاصله بگیرد و ساختاری جذاب برای مخاطبانی که کار را دنبال می‌کنند، داشته باشد.
نعمت‌اللهی با اشاره به چرایی انتخاب علی‌رام نورایی می‌گوید: ما در همان مراحل اولیه تولید مستند، به این نتیجه رسیدیم که بهتر است برنامه‌مان یک راوی داشته باشد. برای انتخاب راوی‌مان خیلی به دنبال انتخاب کسی نبودیم که نقش پژوهشگر را در اثرمان داشته باشد؛ لذا تصمیم گرفتیم که با علی‌رام نورایی صحبت کنیم و او هم پذیرفت. در واقع نقشی هم که او در این مستند بر عهده دارد، خودش است. این خودش بود که در متن‌ها کنجکاوی می‌کرد و دوستش هم داشت. درواقع حضور او اتفاق بانمک مجموعه ما بود و او تبدیل به روایتگر روزگار خمینی‌(ره) شد.
در ساخت مستند روزگار خمینی‌(ره) به سراغ مصاحبه با هیچ چهره‌ای (چه سیاسی و چه مربوط به زندگی شخصی امام خمینی) نرفته‌اند. نعمت‌اللهی علت این امر را چنین عنوان می‌کند: اگر می‌خواستیم سراغ گفت‌وگو با چهره‌ها برویم، پروسه تولیدمان خیلی پیچیده‌تر می‌شد. لذا صرفا از یک روایتگر (علی‌رام نورایی) استفاده کردیم و بیشتر به سراغ اطلاعات و منابع رفتیم.
مخاطب عام داریم
همان‌طور که در لابه‌لای این گزارش هم اشاره شد، نعمت‌اللهی پیش از این با ساخت برنامه‌ای ویژه گروه سنی نوجوان روی آنتن شبکه دو سیما بود. با این حال این کارگردان، طیف مخاطبان روزگار خمینی(ره) را طیفی گسترده و از گروه‌های سنی گوناگون می‌داند؛ نه تنها مخاطبانی که خود آن دوره تاریخی معاصر را زندگی کرده‌اند. او تشریح می‌کند: به نظر من روزگار خمینی‌(ره) مخاطبانی عام دارد. در واقع ما تلاش کردیم روایتی تاریخی از وقایع داشته باشیم و قاعدتا باید مخاطبانی متنوع را در نظر می‌گرفتیم. افرادی که این پدیده‌ها را به عنوان اتفاقاتی تاریخی بشنوند. سعی‌مان بر این بود که روایتی عادلانه داشته باشیم و حضور نورایی در رسیدن به این قالب به ما کمک کرد.
زمان پخش این مجموعه مستند، دیگر اتفاق جالب توجه در پخش این اثر بود. شاید در ابتدا این‌طور به نظر می‌رسید که روزهای منتهی به 14 و 15 خرداد ماه (ایام رحلت امام خمینی‌(ره) و قیام خونین مردم کشور) می‌توانست روزهایی مناسب‌تر برای پخش این اثر باشد. با این حال پخش آن به بعد از این ایام موکول شد؛ اتفاقی که به دلیل فشرده بودن جدول پخش در آن ایام عنوان شد. نعمت‌اللهی توضیح می‌دهد: شبکه سه سیما در آن ایام با توجه به همزمانی‌اش با روزهای پایانی ماه رمضان و عید فطر، جدول پخش شلوغی داشت. برای پخش این مجموعه مستند باید زمانی را در نظر می‌گرفتند که بشود ده روز پشت سر هم را خالی کرد. البته الان هم متاسفانه اتفاقاتی چون پخش زنده مسابقات والیبال و فوتبال در پیش است. باید این نکته را پذیرفت که شبکه سه کنداکتور حساسی دارد و از ابتدا هم کار ما به سفارش تامین شبکه سه تولید شده است.
دستیابی به منابع سخت است
در سال‌های اخیر برخی شبکه‌های فعال در خارج از کشور با اتکا به منابع و آرشیوی که به‌ویژه از سال‌های پیش از انقلاب به دست آورده‌اند، شروع به ساخت مستندهایی با سوگیری‌های گوناگون کرده‌اند. بحث خروج این منابع و تصاویر آرشیوی، بحث‌هایی را ایجاد کرده و در نتیجه دسترسی مستندسازان ایرانی را هم به آثار تا اندازه‌ای سخت کرده است. کارگردان مجموعه مستند تاریخی روزگار خمینی‌(ره) با اشاره به منابع استفاده شده برای ساخت این کار توضیح می‌دهد: دستیابی‌مان به منابع آرشیوی سخت بود، با این حال منابع دست‌اولی پیدا کردیم و تصویرهایی را برای نخستین بار در کار به نمایش درآوردیم که قبلا دیده نشده بودند. از باب پژوهش اثر هم باید بگویم که حدود 5، 6 ماه مرحله تحقیق و پژوهش را طی کردیم تا به یک روایت درست دست یابیم. ضمن این‌که موضوعاتمان هم در این مستند متنوع و گوناگون بود و لذا باید به منابع مختلفی مراجعه می‌کردیم.
این کارگردان ضمن تاکید بر سختی‌های ساخت آثار تاریخی عنوان می‌کند: متاسفانه تلویزیون آرشیوش را به سادگی در اختیار مستندسازان قرار نمی‌دهد و همیشه فرآیند سخت و پیچیده‌ای را برای رسیدن به منابع پیش رو داریم. اساسا همکاری میان مستندسازان و آرشیو وجود دارد، اما سخت است. شاید دلیل این احتیاط هم همین اتفاقات (ساخت مستندهایی در شبکه‌های فارسی‌زبان خارج از ایران) باشد. در سال‌های اخیر برخی منابع از آرشیو سازمان خارج شده و اتفاق بدی هم بوده است؛ لذا سختگیری‌شان را درست و منطقی می‌دانم.
به گفته هادی نعمت‌اللهی، مهدی نعمت‌اللهی به عنوان نویسنده، علی خزائی به عنوان سرپرست تیم پژوهش، رضا محبی به‌عنوان دستیار کارگردان، مهدی سهرابی به‌عنوان سرپرست تدوین و احمد کیانی به‌عنوان مسؤول بخش گرافیک از جمله عوامل اصلی هستند که در ساخت این مجموعه مستند همکاری داشته‌اند.

موضوعاتی با ارزش روایت

این‌که چرا مجموعه مستند روزگار خمینی (ره) به برخی موضوعات و وقایع پرداخته و برخی‌های دیگر را کمتر مورد بررسی قرار داده، دلیلی است که با مشاهده این مستند به آن بیشتر پی خواهیم برد. با این حال خلاصه برخی از این موضوعات به شرح زیر است:
ابوالحسن بنی‌صدر: نفوذ و نقش ابوالحسن بنی‌صدر به عنوان نخستین رئیس‌جمهور جمهوری اسلامی ایران در روزهای بعد از پیروزی انقلاب بر کسی پوشیده است. از طرفی تخطئه و کارشکنی‌های او را هم در آن مقطع زمانی کشور و به ویژه ارتباطش با سازمان مجاهدین خلق نمی‌توان نادیده گرفت و بر این اساس او یکی از چهره‌های حاشیه‌ای و به‌شدت مورد بحث در سال‌های دهه 60 کشور است.
سازمان مجاهدین خلق: سازمان مجاهدین خلق از جمله سازمان‌های فعال در سال‌های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی بوده است. با این حال این سازمان در سال‌های بعد از پیروزی انقلاب تحت ریاست مسعود و بعد مریم رجوی، اقدامات خرابکارانه مختلفی انجام داده و به ضدیت با نظام جمهوری اسلامی ایران برآمد.
تسخیر لانه جاسوسی: واقعه تسخیر لانه جاسوسی آمریکا از تاریخ 13 آبان 1358 با حمله تعدادی از فعالان دانشجویی پیرو خط امام به سفارت آن کشور آغاز شده و منجر به گروگان گرفته شدن 66 دیپلمات آمریکایی شد. این گروگانگیری که 444 روز به طول کشید، در رسانه‌های داخل و حتی خارج از کشور به‌شدت مورد بازتاب قرار گرفت و در آن مدت کشورهای زیادی را برای حل این بحران درگیر خود کرد.

صبا داریان

رسانه