واکاوی 3 دهه سریال‌های رمضان

سال 1370 بود که خسرو ملکان سریال تلویزیونی مهمان را برای ماه رمضان ساخت که آن سال این ایام با تعطیلات نوروز هم تقارن پیدا کرده بود. می‌توان گفت مهمان اولین مجموعه مناسبتی تلویزیون بود و کارگردان برای ساخت این مجموعه یک سوژه ملودرام را دستمایه قرار داد و با بهره بردن از بازیگران پیشکسوت و جوان توانست نظر بسیاری از مردم را جلب کند. البته ملکان برای ساخت سریال تلویزیونی مهمان حال و هوای غمباری را انتخاب نکرد و با چاشنی‌های طنازانه قصه شیرین چند خانواده را روایت کرد که از شبکه یک روانه آنتن شد. با توجه به اقبال مخاطبان، ملکان سال 71 هم مجموعه تعطیلات نوروزی را برای ماه رمضان پخش کرد که این اثر او هم اقبال مردمی را به همراه داشت. در دهه 70 علاوه بر ملکان، کارگردانانی همچون حسن فتحی، مجید جعفری، غلامرضا رمضانی، هاشمی میرطالبی، حسین قاسیمی‌جامی و محمدرضا فریس‌آبادی مجموعه‌هایی را برای ماه رمضان آماده کردند و روانه آنتن شد. پخش مجموعه‌های جسته گریخته در ایام رمضان در این دهه و استقبال مردمی باعث شد تا در دهه 80، تولیدات نمایشی رمضان با جدیت بیشتری دنبال شود و شبکه‌های یک، دو، سه و پنج همزمان سریال‌های رمضانی برای پخش داشته‌باشند. در دهه 80، اتفاقات تازه‌ای در عرصه سریال‌سازی رمضانی شکل گرفت که یکی از این اتفاقات مربوط به شکل‌گیری ژانر ماورایی در تلویزیون بود. پخش مجموعه‌هایی با این محوریت نه‌تنها برای مخاطبان جذابیت و تازگی داشت، بلکه بعد از پخش سریال هم به فکر وا داشته می‌شدند که قدری به کارهایشان فکر کنند و نگذارند راحت شیطان به ذهنشان وارد شود. از دیگر ویژگی‌های این دهه می‌توان به حضور کارگردانان شاخصی همچون رضا عطاران، سیروس مقدم، علیرضا افخمی، حسن فتحی، محمدحسین لطیفی، حسین سهیلی‌زاده، رامبد جوان و پریسا بخت‌آور اشاره کرد که وارد میدان شدند و توانستند با ساخت کارهای اجتماعی، ملودرام، طنز، ماورایی و ... پرمخاطب، مردم را پای جعبه جادویی بنشانند. این روند در دهه 90 هم ادامه پیدا کرد و امسال هم سه مجموعه از یادها رفته، دل‌دار و برادر جان از شبکه‌های یک، دو و سه پخش می‌شود. به همین بهانه مجموعه‌های رمضانی را مورد بررسی قرار داده‌ایم.

کد خبر: ۱۲۰۸۹۲۹

اختلاف نظرهای بسیاری در ساخت آثار ماورایی است

علیرضا افخمی جزو نویسندگان و کارگردانان حرفه‌ای در تلویزیون محسوب می‌شود و به نوعی می‌توان گفت که او بنیانگذار سریال‌های ماورایی در ماه رمضان است. آثار او در این حوزه چه به لحاظ نگارش یا کارگردانی قابل تامل است و با اقبال مخاطبان هم رو‌به‌رو شده است. زمانی که وی سریال او یک فرشته بود را روانه آنتن کرد، تماشای جنس شیطان در یک کار نمایشی برایم مردم خیلی جالب بود. او نگارش مجموعه ماورایی اغما را هم به عهده داشت که این سریال هم جزو کارهای پر مخاطب تلویزیون بود. از دیگر سریال‌های ماه رمضانی او در کسوت نویسنده و کارگردان می‌توان به پنجمین خورشید، پنج‌کیلومتر تا بهشت و زیرزمین اشاره کرد. همین بهانه‌ای شد تا درباره ژانر ماورایی با او به گفت‌وگو بنشینیم.
شما جزو بنیانگذاران کارهای ماورایی در سریال‌های ماه رمضان بودید و کارهای پرمخاطبی از شما دیدیم، اما در سال‌های اخیر این ژانر با وجود اقبال مخاطبان به فراموشی سپرده شده و دیگر کسی سراغش نمی‌رود. به نظرتان چرا این اتفاق افتاده است؟
این ماجرا دلایل متعددی داشت. اگر بخواهم مهم‌ترین سرفصل‌ها را بگویم باید از اینجا شروع کنم که کار ماورایی نیاز به تحقیق و مطالعه دارد و نوشتن فیلمنامه یک اثر ماورایی حساس و خطیر است. بنابراین تیم نگارش باید خیلی مطالعه کند. از سوی دیگر بعد از مطالعه هم مواجه می‌شوید با اظهار نظرهای متفاوت در یک موضوع خاص. یعنی چنین موضوعاتی متولی خیلی زیادی دارد و لازم است شما برای نگارش فیلمنامه از صحبت‌های متولیان پیروی کنید.
بنابراین ساختن کاری و نوشتن فیلمنامه‌ای در این حوزه مساوی است با انبوهی از مدعیان، به‌ویژه از حوزه علمیه قم و نکته قابل تامل این است که نظرات حوزه علمیه هم متفاوت است و با هم مغایرت دارد. همین کار شما را به عنوان سازنده چنین کارهایی سخت می‌کند. از این لحاظ که هم کار ماورایی بسازید و هم مورد توجه مخاطبان قرار بگیرد.
به همین دلیل عوامل سازنده از جمله من به خاطر چنین مشکلات جدی کنار می‌کشیم. دومین مشکل مربوط به بودجه سازمان صدا و سیماست. در سازمان مشکلات مالی بسیاری است و ساخت کارهای ماورایی نسبت به کارهای طنز و آپارتمانی هزینه‌اش بیشتر است، بنابراین کمبود بودجه نمی‌گذارد کار با کیفیت در این حوزه ساخته شود.
همین موضوع کمبود بودجه و مشکلات مالی باعث شد که به سمت کارهای ارزان‌قیمت برویم. گرچه من مخالفم، اما مدیران سازمان صدا و سیما هم به ناچار به این موضع تن دادند، چون کار پرمخاطب ماورایی نیاز به بودجه زیادی دارد.
ولی چنین گونه‌ای مخاطب زیادی در تلویزیون دارد.
بله. مردم از گونه‌های ماورایی و ترسناک استقبال می‌کنند و مخاطب خودش را در ایران دارد. به هر حال ساخت چنین آثاری علاوه‌بر بودجه نیاز به همت زیادی هم از سوی مدیران دارد. به نظرم نباید ما در تلویزیون بیشتر درگیر مسائل خبری و سیاسی شویم و بخش مجموعه‌های نمایشی را به فراموشی بسپاریم.
برای این‌که سریال‌های ماه رمضان حال و هوای این ماه را برای مخاطبان داشته باشد، عوامل سازنده باید چه معیارهایی را در محتوای کارهایشان در نظر بگیرند؟
قبل از هر چیز سریال‌های ماه رمضان باید مدیریت شود، مثل چند سال‌ پیش که از قبل مشخص بود اگر شبکه دو سریال ماورایی او یک فرشته بود را برای ماه رمضان می‌سازد، شبکه سه سریال طنز متهم گریخت رضا عطاران را باید آماده کند و شبکه یک هم یک کار جدی انجام بدهد. نباید کارها به این صورت پیش برود که هر سریالی که به لحاظ تولیدی آماده بود در ماه رمضان پخش شود. به همین دلیل حال و هوای ماه رمضانی در سریال‌ها دیده نمی‌شود.
این برنامه‌ریزی کار سختی نیست و قبلا هم انجام می‌شد. برایتان مثالی می‌زنم؛ سریال‌های ماه رمضان امسال حال و هوای غمگین دارد. با وجود این‌که دو سریال در تاریخ معاصر و دو سریال در تاریخ امروز ساخته شده، اما موضوعاتشان غمبار است. اگر برنامه‌ریزی مدون داشته باشیم سریال‌ها شبیه هم نمی‌شوند.
با توجه به این‌که شما در حوزه نگارش هم فعال هستید، چرا نویسندگان به سمت نگارش سریال‌هایی برای ماه رمضان نمی‌روند که حال و هوای آن با این ایام همخوانی داشته باشد؟
به نظرم باید این مساله مدیریت شود و فیلمنامه‌نویسان توجیه شوند، حتی یک یا دو مدیر می‌توانند فیلمنامه‌نویسانی که سرشان به تنشان می‌ارزد را جمع کنند و درباره ایده‌های تازه در حوزه نگارش فیلمنامه‌های تلویزیون صحبت شود. به عنوان مثال می‌توان کارگاه‌هایی برای ایده‌پردازی سریال‌های ماه رمضان ایجاد کرد تا کارهای بدیع هم شکل بگیرد. وقتی یک فضای منظم شکل بگیرد و فیلمنامه‌نویسان حرفه‌ای هم تشویق شوند، حتی ایده‌های نو هم خلق می‌شود.
به همین دلایل است که شما گزیده کار شده‌اید؟
بله، البته من با بعضی از مدیران در سازمان صدا و سیما می‌توانم کار کنم که به نظرم دانش خوبی در عرصه نمایش دارند. ضمن این‌که باید ممیزی‌ها در تلویزیون اصولی و منطقی باشد و نه غیرعقلایی. باید کارهای ساخته شده شبیه جامعه واقعی باشد و نه فانتزی و تخیلی. همه این موارد باعث شده تا کم‌کار شوم و در حال حاضر هم فیلمنامه یک فیلم سینمایی را می‌نویسم.

توقف سریال‌سازی در شبکه 5

در دهه 80 فقط سال 88 بود که شبکه پنج سریالی برای پخش نداشت. همچنین این شبکه سال‌های 91 و 92 برای ایام رمضان 30 اپیزود از مجموعه اپیزودیک شاید برای شما هم اتفاق بیفتد را پخش کرد و از سال 93 دیگر سریال رمضانی برای پخش از این شبکه تلویزیونی آماده نشد و قرار بر این شد که فقط شبکه‌های یک، دو و سه سریال رمضانی بسازند. همچنین در دهه 80 شبکه دو، دو سریال عربی پخش کرد که تامینی بود.

آثار ماورایی تکان‌دهنده

دهه 80 موج ساخت سریال‌های ماورایی در تلویزیون شکل گرفت و همین باعث شد تا کارگردانانی همچون علیرضا افخمی، قاسم جعفری، سیروس مقدم، حسین سهیلی‌زاده، محمدحسین لطیفی و ... سراغ چنین موضوعاتی بروند.
البته ساخت چنین آثاری شاید در بیان راحت باشد، اما بسیار سخت و مشکل است و گروه سازنده باید تحقیقات و مطالعه بسیاری داشته باشند، زیرا دست گذاشتن روی موضوعات معنوی و عرفانی دشواری‌های خودش را دارد.
از سریال‌های ماورایی می‌توان به او یک فرشته بود علیرضا افخمی، کمکم کن قاسم جعفری، صاحبدلان محمدحسین لطیفی، آخرین گناه حسین سهیلی‌زاده، اغما سیروس مقدم، ملکوت محمدرضا آهنج و ... اشاره کرد که هر یک از این آثار موضوعات متفاوتی را دستمایه قرار داده بودند که تماشای آن برای مخاطبان خالی از لطف نبود. یکی از عالم برزخ می‌گفت و دیگری از شیطان، یکی از چشم بصیرت می‌گفت که انسان‌ها را به شکل حیوانات می‌دید و دیگری از فرشته‌ها حرف می‌زد و ...
اما نکته قابل تامل ماه رمضان سال 90 است که شبکه‌های یک، دو و سه همزمان سریال‌های ماورایی پخش کردند. شبکه یک سریال سقوط یک فرشته را روانه آنتن کرد.
شبکه دو سریال سی‌امین روز و شبکه سه هم پنج کیلومتر تا بهشت. در این سال بهرام بهرامیان، جواد افشار و علیرضا افخمی با یکدیگر رقابت تنگاتنگی داشتند، اما شبکه پنج در همین سال با مجموعه طنز سه دونگ سه دونگ میزبان روزه‌داران بود.

طنزهایی که رمضان مردم را رنگین کرد

در دهه 80 نه‌تنها موج مجموعه‌های ماورایی شکل گرفت، بلکه کارگردانانی همچون رضا عطاران هم به سمت و سوی ساخت مجموعه‌های طنز رفتند و این دهه را می‌توان به عنوان موج مجموعه‌های کمدی تلویزیون در رمضان هم نامید.
این روند در دهه 90 هم ادامه پیدا کرد.
رضا عطاران در این دهه سریال‌های پرمخاطب طنزی همچون خانه به دوش، متهم گریخت و بزنگاه را ساخت که مردم هم خیلی استقبال کردند.
البته در این دهه و دهه 90 سریال‌های طنز همچون مرده متحرک رضا کریمی، زیرزمین علیرضا افخمی، مامور بدرقه سعید سلطانی، نون و ریحون فرزاد موتمن، سه دونگ سه دونگ شاهد احمدلو، خروس سعید آقاخانی، دودکش و پادری محمدحسین لطیفی، پایتخت 4 سیروس مقدم، دردسرهای عظیم 2 برزو نیک‌نژاد و ... ساخته شد که نظرسنجی‌ها رضایت مردم را نشان می‌داد.