کلید سبز کنترل گرد و غبار

مهم‌ترین مساله در کاربرد مالچ این است که این ماده به عنوان افزودنی به خاک، نباید مشکل ‌تازه‌ای را برای میکروارگانیسم‌ها و حتی برای گیاهان، حیوانات یا انسان‌ها ایجاد کند. مهم‌ترین هدف مالچ‌پاشی، استقرار پوشش گیاهی است و به همین دلیل است که کارشناسان محیط‌زیست با مالچ‌پاشی در عرصه‌هایی که واجد پوشش گیاهی هستند، به شدت مخالفند.
دکتر مریم محمدی، استادیار گروه آلودگی‌های محیط‌زیست دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز با همکاری کارشناسان توسعه نیشکر و صنایع جانبی، چند سالی است مطالعه روی نوعی مالچ زیستی به نام ویناس را آغاز کرده‌اند. دکتر محمدی می‌گوید: «با توجه به این‌که مناطقی که مورد مالچ‌پاشی قرار می‌گیرند، غالبا تحت‌تاثیر خشکی هوا قرار گرفته و بدون پوشش گیاهی هستند، در نتیجه بهتر است از مالچی استفاده شود که علاوه بر تثبیت ذرات خاک و جلوگیری از پراکنده شدن آن، بافت خاک را هم بهبود ببخشد و خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک را برای رشد و نمو احتمالی گیاهان سازگار با منطقه جغرافیایی مورد نظر مساعد کند؛ زیرا در صورت رشد گیاهان، ریشه‌های گیاه عامل مثبتی در جلوگیری از پراکنش ذرات خاک خواهد بود.»
ویناس؛ پسابی که بی‌دلیل دور ریخته می‌شود
یک نمونه از مالچ‌های زیستی قابل استفاده در این زمینه، ماده‌ای به نام ویناس است. ویناس یک نوع پساب است و در جریان تخمیر ملاس نیشکر ایجاد می‌شود. این محصول حاوی موادمغذی مانند نیتروژن، فسفر، کربن، پتاسیم، منیزیم، روی و کلسیم است.
«خصوصیات ویناس بر اساس مطالعات علمی انجام شده به صورتی است که با توجه به این که منشأ آلی دارد و دارای مواد مغذی است، تاثیر منفی در خاک ایجاد نکرده و بافت خاک را اصلاح می‌کند. بعلاوه دارای قابلیت حفظ رطوبت در خاک است، روی نفوذپذیری خاک اثر مثبت دارد و از پراکنش خاک هم جلوگیری می‌کند. از سوی دیگر، با توجه به میزان بالای مواد مغذی ویناس، قابلیت استفاده هم برای گیاهان را به عنوان کود آلی دارد، اما متاسفانه در ایران توجه لازم به آن نمی‌شود و آن را دور می‌ریزیم.»
این مدرس دانشگاه در مورد آزمایش‌هایی که روی این محصول در خوزستان انجام شده است، می‌گوید: «بافت خاک در همه‌جا یکسان نیست، بنابراین نمی‌توان از یک روش خاص استفاده کرد. بنده و همکارانم در بخش توسعه نیشکر، بعد از آزمایش‌های مختلف و مطالعه روی جاده‌های بین مزارع به این جمع‌بندی رسیده‌ایم که ویناس دارای تاثیرات مثبت بر خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و زیستی خاک است، زیرا باعث افزایش تبادل کاتیونی خاک، افزایش دسترسی به عناصر مغذی، ارتقای ساختمان فیزیکی خاک و افزایش زمان ماندگاری آب می‌شود.» وی می‌افزاید: «در خوزستان، مجموعا هشت کانون داخلی گرد و غبار به وسعت ۳۴۹هزار و ۲۵۴ هکتار داریم که البته بسیاری از این کانون‌ها هم در حاشیه تالاب‌های بین‌المللی شادگان و هورالعظیم واقع شده‌اند.
متخصصان به این نتیجه رسیده‌اند که بهترین گزینه استفاده از ویناس، استفاده‌های طبیعی در خاک است. در خوزستان هم مشکل اصلی ما دقیقا همین است و امید داریم با جدی‌تر گرفته شدن این طرح و سرمایه‌گذاری بیشتر روی ویناس، بتوان تاحدودی از مشکلات کاست.»
دکتر محمدی به استفاده از ویناس در کشورهای دیگر هم به عنوان یک تجربه مثبت اشاره کرده و می‌گوید: «ویناس در بسیاری از کشورها مانند فرانسه، ژاپن، آلمان، انگلستان و برزیل تصفیه نمی‌شود و از آن براساس نوع نیاز برای کوددهی مزارع و مالچ‌پاشی و تهیه خوراک دام در صورت لزوم استفاده می‌کنند.
بهره‌برداری مفید از ویناس بسیار خردمندانه‌تر از تصفیه آن است و تصفیه آن به معنی از دست دادن ماده باارزشی است که نیازمند هزینه بسیار زیاد است. ویناس ماده‌ای مهم در راستای حفظ منابع طبیعی به‌شمار می‌رود. بازیافت ویناس در خاک هم یک عامل بسیار مهم در جهت حفظ خاک و منابع طبیعی است.»
مالچ‌های زیستی یا مالچ‌های نفتی؟
دکتر حمیدرضا ناصری، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات بین‌المللی بیابان دانشگاه تهران علت استفاده از مالچ‌های نفتی را در خوزستان این‌طور ارزیابی می‌کند: «اصولا گرد و غبار، پدیده‌ای طبیعی در اکوسیستم است که وقتی از حالت طبیعی خارج می‌شود و بروز توفان‌های گرد و غبار و تکرار آنها شدت می‌یابد، به این معناست که اکوسیستم تعادل ندارد. عدم تعادل یعنی بیماری اکوسیستم و چنانچه برای درمانش علاجی سازگار پیدا نشود، به‌ناچار روش‌هایی مانند مالچ‌پاشی آن هم نه هر نوع مالچی می‌تواند مدنظر قرار گیرد.
مالچ‌پاشی جزو آخرین گزینه‌های انتخابی است و نه اولین روش درمانی که البته در قیاس شبیه است به یک بیمار سرطانی که نیازمند شیمی‌درمانی و پرتودرمانی است. پزشک برای مهار یک تومور یا سلول‌های سرطانی با علم به این‌که ریزش مو و آسیب به برخی سلول‌ها اتفاق می‌افتد، مجبور به انجام آن می‌شود و در برخی مناطق هم وضعیت اینچنین است.
تصور من این است که در خوزستان به علت ارزان‌تر بودن این روش در کنترل گرد و غبار و فشار افکار عمومی بوده که دولت به ناچار تن به استفاده از این روش برای مهار گرد و غبار داده است.»
دکتر ناصری می‌افزاید: «در کشور ما به لحاظ تاریخی و نوع استفاده، وقتی صحبت از مالچ می‌شود، این موضوع یادآور مالچ نفتی است؛ ماده‌ای از مشتقات نفتی که از قبل از پیروزی انقلاب اسلامی برای کنترل ماسه‌های روان در برخی نقاط کشور از جمله خوزستان و اصفهان به ویژه در کاشان و برخی نقاط دیگر استفاده شده است و تا حدی توفیقاتی هم داشته است. مالچ‌پاشی با مشتقات نفتی به این شکل معایب و مزایایی دارد. البته این روش زمانی به کار گرفته می‌شود که هیچ علاجی نباشد و استقرار پوشش گیاهی نیز مقدور نباشد که این در خصوص برخی از اشکال تپه‌های ماسه‌ای تثبیت نشده، مصداق دارد.
به هر حال مالچ نفتی یک عنصر غیرطبیعی است که وارد اکوسیستم می‌شود و در خوزستان هم به دلیل توفیق نداشتن در استفاده از مالچ‌های زیستی برای کنترل گرد‌و‌غبار، اصرار بر استفاده از مالچ نفتی است. اما این راه‌حل موقتی است و البته آثار مخربی نیز مانند آسیب به میکروارگانیسم‌های خاک به عنوان بستر رشد و نمو گیاه دارد. نباید فراموش کرد به هر صورت بهترین روش برای کنترل گرد و غبار، توسعه پوشش گیاهی است.»
دکتر مریم محمدی، استادیار گروه آلودگی‌های محیط‌زیست دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز در جمع‌بندی می‌گوید: «مالچ‌های زیستی فراوانی وجود دارد که قادر است در مدت زمان متفاوت (بسته به نوع مالچ)، کانون‌های گرد و غبار را احیا یا تاحدودی به‌حالت غیرفعال درآورد. این مالچ‌ها حتی می‌تواند به رویش گیاهان هم از طریق اثر مثبت بر میزان مواد آلی، کمک کند. در ضمن نباید انتظار داشت که یک مالچ زیستی به صورت آنی و سریع تاثیرگذار باشد. قطعا تکرار و تواتر پاشش لازم است، اما به دلایل متفاوت و غیرعلمی همچنان طرفداران مالچ نفتی زیاد است.»

مقایسه ویژ‌گی‌های مالچ زیستی با مالچ نفتی

ویناس یک محصول فرعی است و پساب نیست. این محصول بر اساس مطالعات آزمایشگاهی حاوی عناصر زیر است که می‌تواند باعث بهبود کیفیت خاک و افزایش بهره‌وری آن شود

فرناز حیدری

جام‌جم