نان درآوردن از باد

خاطرات پیرترین آسیابان کشور
علی‌محمد اعتباری با 82 سال به‌عنوان پیرترین آسیابان کشور مشغول فعالیت است. او تنها فردی است که دو آسباد فعال را در اختیار دارد و با گردش پره‌های آنها و تبدیل گندم به آرد، در شهر نشتیفان امرار معاش می‌کند. این آسیابان پیشکسوت در چند قدمی آسبادهای نشتیفان سکونت دارد. پدر و پدربزرگش همین شغل را داشته‌اند و او هم تصمیم گرفته راهشان را ادامه دهد. البته در دورانی به خاطر کاهش درآمد حرفه آسیابانی، کامیونی خریده و به دل جاده زده و شغل کامیون‌داری را در کنار کار اصلی‌اش تجربه کرده است.
او خاطرات زیادی از دوران جوانی خودش در نشتیفان دارد. اعتباری می‌گوید: در گذشته گندم را از کل خراسان بزرگ با شتر به اینجا حمل می‌کردند. دو هفته منتظر می‌ماندند تا نوبت‌شان برسد و گندم‌شان آرد شود. سپس آرد را بارگیری می‌کردند و به شهرهایشان می‌بردند. در اطراف آسبادها خانه‌هایی بود که مراجعان در آن اقامت می‌کردند. همچنین این اطراف قنات‌های زیادی جاری بود که کشاورزان به کمک آنها گندم کشت می‌کردند.

گردشگران خارجی محو تماشای آسبادها
نشتیفان از سال 1383 به شهر تبدیل شده و حضور شهرداری و شهردار را تجربه کرده است. این شهر کوچک در استان خراسان رضوی واقع شده و در زیرمجموعه شهرستان خواف قرار‌می‌گیرد.
محمود مکاری، شهردار نشتیفان از افزایش تعداد گردشگران خارجی که به دیدن آسبادهای این شهر می‌آیند، خوشحال به نظر می‌رسد. او به آمار و ارقام جذب گردشگر خارجی اشاره می‌کند و می‌گوید: سال گذشته حدود 300 نفر گردشگر خارجی به شهر ما آمدند.
در هشت ماه اول امسال رشد خوبی را تجربه کردیم و میزبان حدود 1300 نفر گردشگر خارجی بودیم که از کشورهای خارجی مثل هلند، ایتالیا و فرانسه به شهر ما آمدند. خوشبختانه هر گردشگر خارجی که اینجا آمده چند نفر دیگر را هم با خودش آورده است.
شهردار نشتیفان امیدوار است بتواند فعالیت شغل‌های مزاحم در اطراف آسبادها را تعطیل کند. او با اشاره انگشت چند واحد جوشکاری و مصالح فروشی را نشان می‌دهد که در چند قدمی آسبادها مشغول کسب و کار هستند. مکاری می‌گوید: بنیاد مسکن قرار است به ما زمینی بدهد که به صاحبان این مشاغل واگذار و مغازه‌شان را به مکان جدید منتقل کنیم.
به گفته وی، مجموعا 33 آسباد در شهر نشتیفان وجود دارد که در آینده‌ای نزدیک همه‌شان شروع به کار می‌کنند.

قدمتی به بلندای تاریخ
رجبعلی لباف خانیکی، باستان شناس پیشکسوت، عمر آسبادها را حدود هزار سال ارزیابی می‌کند. به گفته وی تاریخ سیستان اولین متنی است که در آن به آسباد اشاره شده. تاریخ سیستان مربوط به قرن چهارم و پنجم هجری است. با این حساب آسبادها حداقل هزار سال قدمت دارند. البته آسبادهای نشتیفان چندین بار خراب و مرمت شده‌اند. سازه‌های عمومی و عام المنفعه هیچ‌وقت از بین نمی‌رفتند و مدام بازسازی می‌شدند.
آسبادها جنبه‌هایی از زندگی اجتماعی پیشینیان ما را بیان می‌کنند، اما از جنبه علمی آنها هم نباید غافل شد. لباف خانیکی با بیان این که آسبادها نماد علم و دانش مردمان آن زمان هستند می‌گوید: فناوری به‌کار رفته در آسبادها خیلی مهم است. علم فیزیک و مکانیک در آسبادها خیلی کاربرد دارد. مردمان قدیم علم هواشناسی را به‌خوبی می‌دانستند. آنها فصل وزش بادهای سیستان و جهت آن را درست حدس می‌زدند. خواف، نهبندان و سیستان در ابتدای کانال‌هایی قرار گرفته‌اند که بادهای 120 روزه از آن عبور می‌کنند.
درباره طرز کار آسبادها توضیح می‌دهد: این سازه‌ها دو طبقه فوقانی و تحتانی دارند. در طبقه فوقانی ساختاری ایجاد شده که بتواند حداکثر باد را ببلعد. باد به پره‌ها می‌وزد و آنها حرکت و انرژی را به پایین منتقل می‌کنند. آنجا سنگ پایینی به سنگ بالایی قفل می‌شود و آن را می‌چرخاند. آنها از باد برای شست‌وشو هم استفاده می‌کردند و گرد و خاک و ناخالصی گندم را با نیروی باد می‌گرفتند.

از سنگ ساب تا آسباد
این پژوهشگر به تاریخچه کشاورزی و تغذیه ایرانیان باستان اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: مرحله تمدنی هر قومی را براساس تنوع نان آنها می‌سنجند. یعنی در کنار زبان و خط به موضوع نان هم توجه می‌کنند. با رونق گرفتن کشاورزی انسان‌ها از گوشتخواری به سمت گیاهخواری روی آوردند. گندم به تنهایی نمی‌توانست خورده شود. یا باید آن را تفت می‌دادند و نیم سوز می‌کردند. یا باید گندم را خرد می‌کردند و با آرد آن نان می‌پختند.
در مطالعات باستان‌شناسی وسایلی همچون سنگ ساب، دستاس و آسیاب شناسایی شده‌ است که کار سابیدن و خرد کردن گندم را انجام می‌داده‌اند. لباف خانیکی تاریخچه این وسایل را این‌گونه شرح می‌دهد: اولین ابزاری که غلات را با آن خرد می‌کردند، وسیله‌ای به نام «سنگ ساب» بود. از هزاره هفتم پیش از میلاد انسان‌ها از این ابزار استفاده می‌کردند. سنگ ساب شبیه نصف یک لوبیا بود که سنگ دیگری را روی آن می‌ساییدند. بعد از این مرحله «دستاس» را داریم. وسیله‌ای بود که با دست می‌چرخید و گندم و جو را خرد می‌کرد. این وسیله قادر نبود آرد نرم تولید کند. بعد از این مرحله به «آسیاب» می‌رسیم. در آسیاب از علم فیزیک و انرژی آب استفاده می‌کردند. در این زمان آرد تولید شد و انسان توانست نان بپزد. در آسبادها که آخرین مرحله بود از انرژی باد استفاده می‌کردند. آسب یا آسه هم به معنای سنگ است و هم محوری که سنگ را می‌چرخاند. آن آسه را اگر خر بچرخاند «خراس» و اگر دست بچرخاند «دستاس» می‌نامند. خراس جهت گرفتن روغن از دانه‌های روغنی کاربرد دارد. این پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی تعداد آسبادهای منطقه خواف، نشتیفان، نیازآباد و خرگرد را حدود 150 مورد ارزیابی می‌کند و توضیح می‌دهد تعداد زیادی از آنها به مرور زمان تخریب شده‌اند.

هیچ کشوری نمی‌تواند مدعی شود
سرپرست پایگاه میراث فرهنگی آسبادهای خراسان رضوی، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، منحصربه‌فرد بودن و فعال بودن آسبادها را دو مولفه‌ای می‌داند که به ثبت جهانی این پدیده کمک می‌کند. محمد رکنی با تاکید بر این که هیچ کشور دیگری به جز ایران و افغانستان درباره آسبادها نمی‌توانند ادعایی داشته باشند، توضیح می‌دهد: در همه نقاط دنیا حمام، قلعه، آبشار و آرامگاه داریم. ولی آسباد سازه‌ای است که شبیه‌اش در هیچ جایی جز ایران و افغانستان پیدا نمی‌شود. افغانستان هم در پهنه فرهنگی خراسان آسباد درست کرده است، چون خراسان و افغانستان در حوزه فرهنگی مثل زبان، معماری و تغذیه اشتراکات زیادی دارند. او فعال بودن آسبادها را هم یک ویژگی مهم می‌داند و می‌افزاید: قنات به این خاطر در میراث جهانی جا گرفته که همچنان فعال است. آسبادها هم الان دارند گندم را به آرد تبدیل می‌کنند. این آرد ویژه است و کیفیتش با آرد صنعتی فرق دارد، چون آسباد آهسته می‌چرخد و آردی بیرون می‌دهد که داغ نیست. الان در اطراف آسبادها سازمان انرژی‌های تجدید شونده دارد توربین بادی احداث می‌کند. آنها بعد ازدیدن آسبادها به فکر احداث توربین بادی افتاده‌اند.

ثبت ملی 30 آسباد در خراسان رضوی
محمد رکنی به نقش جامعه محلی اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: این که مردم منطقه با اثر تاریخی چه ارتباطی برقرار می‌کنند برای یونسکو مهم است. آنها تحقیق می‌کنند آیا جامعه محلی در محافظت از اثر نقش دارد یا نه. البته اگر از هفت آیتم میراث جهانی یک آیتم را هم داشته باشیم، باز هم گزینه میراث جهانی می‌شویم.
او تاکید می‌کند: از سال 92 تاکنون در حوزه معرفی، آزادسازی حریم آسبادها، محوطه سازی، مرمت، احیا، مستندنگاری و آشناسازی جامعه محلی گام‌های رو به جلویی برداشتیم. سال 1347 تعداد 200 آسباد در منطقه خواف داشتیم که الان 75 مورد آن باقی‌مانده و بقیه به مرور زمان تخریب شده است. هم‌اکنون در کل کشور حدود 400 آسباد داریم که در نقاطی مثل کلات نادر، طبس و یزد، خواف، خراسان جنوبی پراکنده‌اند. در استان خراسان رضوی تعداد 30 آسباد در نشتیفان و خواف و تایباد ثبت ملی شده است. ایران هر سال یک سهمیه برای ثبت جهانی دارد و پروژه‌ای که پروپزال قوی‌تری داشته باشد معرفی می‌شود.

احسان رحیم‌زاده

جام‌جم