فعالیت 4 دهه‌ای مناطق آزاد نمره قبولی نمی‌گیرد

به گزارش جام جم آنلاین ، ایجاد مناطق آزاد در ایران پروژه وسیع و بسیار گسترده‌ای به شمار می‌رود که در برخی از موارد موفقیت‌آمیز بوده و در برخی موارد دیگر مدام این سؤال را به وجود می‌آورد که چه لزومی به ایجاد آن بود.

اما منطقه آزاد چیست و به چه دلیلی به برخی نقاط جغرافیایی این عبارت اطلاق می‌شود؟

«منطقه آزاد» که مباحث پیچیده و گسترده اقتصادی را شامل می‌شود به‌صورت کلی یک محدوده داخل یک بندر و یا مجاور آن است. این مناطق اصولاً با سایر نقاط جهان در زمینه تجارت آزادی عمل دارند و کالاها بدون پرداخت حقوق و عوارض گمرکی دادوستد می‌شوند. این مناطق می‌توانند نقش انباری را برای کالاهای وارداتی نیز ایفا کنند. پردازش صادرات علاوه بر تسهیلات فوق، ابنیه و خدمات موردنیاز جهت تولید، تبدیل مواد خام و کالاهای واسطه‌ای وارداتی به محصولات نهایی را به هدف صدور آن‌ها و برخی اوقات جهت فروش در بازار داخلی فراهم می‌کند.

رعایت شدن چنین روندی قطعاً به توسعه اقتصادی یک کشور کمک می‌کند اما اگر همه‌چیز طبق اصول منطقی نباشد آنگاه فرمول‌های تجارت و کاسبی حل نمی‌شود و ضرر و زیان‌بار می‌آید. این اتفاق در کشور افتاده و هم‌اکنون بازدهی کامل و سوددهی جز در موارد خاص از مناطق آزاد دیده نمی‌شود. مشکل کجاست و چرا بحث منطقه آزاد در ایران با بن‌بست اقتصادی مواجه شده است؟

خشت اول چون نهد معمار کج...

در این رابطه حمید صافدل رئیس سابق سازمان توسعه تجارت نظراتی را مطرح می‌کند. وی در گفت‌وگو با جام جم آنلاین عنوان کرد: اشتباه از همان ابتدا رخ داد. درواقع مصداق همان «خشت اول چون نهد معمار کج، تا ثریا می‌رود دیوار کج» است. در دنیا مناطق آزاد با قصد جلب مشارکت‌های خارجی و در تسهیل در فرآیندهای صادراتی، ایجاد ارزش‌افزوده و درنهایت توسعه صادرات ایجاد می‌شود و مناطق آزاد بر پایه این اهداف شکل می‌گیرند. اما ما خشت اولی که در مناطق آزاد خود نهادیم اشتباه و کج بود. ابتدا کیش و قشم را به‌صورت مناطق آزاد درآوردیم و آن زمان اصلاً این نکته مشخص نبود که به‌صورت منطقه آزاد درآوردن کیش و قشم بر اساس این است که جذب توریست خارجی و گردشگر انجام شود یا به دنبال جلب مشارکت‌ها بودیم.

وی افزود: این هم مشخص نبود که آیا به دنبال توسعه مشارکت‌های خارجی هستیم و یا اینکه می‌خواهیم پایگاه هر استان را در آن منطقه آزاد ایجاد کنیم. بحث ایجاد منطقه آزاد ازآنجا شروع شد و پس از مدت کوتاهی همه استان‌ها به دنبال الگوبرداری افتادند و اصلاً هم نمی‌دانستند چه چیزی را می‌خواهند در رابطه با مبحث مناطق آزاد داشته باشند. به‌این‌ترتیب مناطق آزاد دیگری راه افتاد و چابهار، اروند و .... نیز منطقه آزاد شدند. آن‌قدر این رویه ادامه پیدا کرد که به نظر من باید یک خط دور ایران می‌کشیدند تا کل ایران تبدیل به منطقه آزاد شود.

ابهامی که زیباسازی ایجاد می‌کند

صافدل در ادامه گفت: سرمایه‌گذاری‌های مضاعف و پی‌در‌پی و ایجاد زیرساخت‌هایی که برخی از آنها نقض غرض و یا صرفاً هزینه مضاعف بود و به‌هیچ‌عنوان نیز توجیه اقتصادی نداشت، ادامه پیدا کرد. این سرمایه‌گذاری‌ها با الگوبرداری‌های غلط همراه بود. درواقع آنچه در مناطق آزاد اتفاق افتاده است نیاز به یک بازنگری جدی و اساسی دارد. مناطق آزاد ما در وسعت جغرافیایی خود قطعاً اولویت‌ها و شرایط متفاوتی دارند.

وی بیان داشت: به‌عنوان‌مثال برخی از مناطق آزاد ما می‌توانند محلی برای برگزاری نمایشگاه‌های مختلف باشند و برخی دیگر می‌توانند پایگاهی برای ایجاد ارزش‌افزوده صادراتی لقب بگیرند. منطقه آزاد دیگری هم می‌تواند برای ایجاد پایگاهی جهت توسعه بیشتر تجارت مناسب باشد. اما با تمام این اوصاف بیشترین رقمی که در مناطق آزاد ایران تا امروز ثبت‌شده مربوط به تسهیل در واردات است حالا چه به شکل کالای مسافری و چه در حجم تجاری مربوط به آن.

رئیس سابق سازمان توسعه تجارت یادآور شد: ازآنجایی‌که این نوع واردات از یک تخفیف هم در حقوق گمرکی برخوردار است و درآمدی را برای همان منطقه ایجاد می‌کند، باعث ایجاد زیباسازی در همان منطقه می‌شود. این زیباسازی از ره‌آورد درآمد همان مناطق به وجود می‌آید. شکل زیباسازی شده محیط منطقه آزاد این باور را ایجاد کرده که در منطقه یک اتفاق خوب اقتصادی افتاده است.

صافدل تأکید کرد: در دنیا یکی از راهکارهایی که پیشرفت اقتصادی رونق را نشان می‌دهد ظاهر زیبای یک منطقه است. زیباسازی و نوع معماری ساختمان‌ها که با سبک جدید همراه است، نوع تاکسیرانی و تغییرات در فرودگاه و تغییر در ورودی‌های شهر و بندر در تغییرات ظاهری یک منطقه بسیار مؤثر است و در زیباسازی نقش عمده را دارد. این رویه باوری از یک تغییر در وضعیت اقتصادی را ایجاد می‌کند.

وی گفت: اما باید به عمق قضیه نگاه کنید. اینکه یک منطقه آزاد چقدر در جذب سرمایه و یا ایجاد ارزش‌افزوده در کالا موفق بوده و یا واردات ماده اولیه در همان منطقه به چه شکل است، موفقیت‌های یک منطقه آزاد را نشان می‌‌دهد. باید این را بررسی کنیم که روند موجود در یک منطقه آزاد چقدر در بازارهای صادراتی تأثیر داشته است. از سویی دیگر باید این را هم موردتحقیق و بررسی قرار بدهیم که شرکای تجاری که اصولاً مجبور به طی کردن یک فرآیند طولانی هستند، با استقرارشان در مناطق آزاد چقدر توانسته‌اند به روان‌سازی اقتصادی فرآیندهای تولید و مشارکت کمک کنند.

وی خاطرنشان کرد: وقتی به آمار و عدد و رقم در چهار دهه گذشته نگاه می‌کنم به جرات می‌توانم بگویم که هیچ‌یک از مناطق آزاد و یا منطق ویژه اقتصادی نمره قبولی نگرفته‌اند.

سرمایه‌گذاری در مکان اشتباه

این کارشناس امور اقتصادی و مناطق آزاد در رابطه با تلاش برخی از نمایندگان مجلس برای ایجاد حوزه انتخابی در مناطق آزاد تصریح کرد: نگاهی که بین نمایندگان وجود دارد نگاهی ملی به منافع اقتصادی نیست. با بهره‌گیری‌های منطقه‌ای و با سهم‌ طلبی‌ها به سمت و سویی می‌رویم که اشتباهاتی در زمینه سرمایه‌گذاری رخ می‌دهد به‌طور مثال فولاد مبارکه برای هرمزگان توجیه اقتصادی داشت اما اجرای آن در اصفهان اتفاق افتاد.

وی در ادامه گفت: ما در نقاط دیگر نیز به دنبال سرمایه‌گذاری‌های پتروشیمی بودیم اما پس از دو دهه متوجه شدیم که این نوع سرمایه‌گذاری‌ها در برخی مناطق توجیه نداشت. در برخی نقاط دیگر روی فولاد سرمایه‌گذاری شد اما متوجه شدیم ماده اولیه آن از مسیری می‌آید که هزینه تمام‌شده را افزایش می‌دهد و همین باعث می‌شود قابلیت اقتصادی در بازارهای مختلف را نداشته باشد. مثال دیگر این است که کارخانجات نساجی ما درجایی قرارگرفته‌اند که با مشکلات مربوط به آب روبرو می‌شوند این در حالی است که اصولاً این کارخانه‌ها درجایی باید قرار بگیرند که مشکلات مربوط به آب نداشته باشد. تجربه جهانی نشان داده است که تراکنش واحدهای فولادسازی باید در حاشیه دریا باشد تا ورود ماده اولیه و صدور نهاد از این طریق خیلی آسان‌تر و ارزان‌تر و دارای توجیه اقتصادی بیشتری باشد.

صافدل اذعان داشت: ما با یک نوع سیاست زدگی و تبدیل مطالبات اقتصادی به مطالبات بخشی و منطقه‌ای روبرو هستیم. با این اتفاق در زمینه مناطق آزاد از هدف اصلی خود دور شده‌ایم. در میان نمایندگان نیز کمتر فردی را دیده‌ام که بگوید فلان طرح برای فلان استان مناسب‌تر است و اگر طرحی مناسب یک استان نیست، طرح دیگری را که مناسب‌تر است به آنجا اختصاص بدهیم. نماینده‌ای را به‌ندرت دیده‌ایم که بگوید فلان طرح با شرایط جغرافیایی و اقلیمی یک منطقه مناسب نیست و باید به‌جای دیگری انتقال داده باشد. شاهد بوده‌ایم که کارخانه‌ای درجایی ایجادشده و حتی موقعیت شغلی هم درست کرده اما چند سال بعد همین کارخانه آسیب‌های محیط زیستی جدی به وجود آورده است. کارخانجات سیمان و یا چرم از این قبیل کارخانه‌ها هستند. باید در زمینه ایجاد و راه‌اندازی یک کارخانه به مسائلی نظیر زیست‌محیطی و هم‌جواری توجه کرد. در سال‌های اخیر بارها این اتفاق افتاده و بعداً همه متوجه تبعات زیست‌محیطی همان کارخانه شده‌اند. همان‌هایی که روزی متقاضی احداث آن بوده‌اند حالا جابجایی همان را خواستار هستند.

مبحث مهم «آمایش سرزمینی»

این کارشناس اضافه کرد: ما باید آمایش سرزمینی داشته باشیم. بر اساس این آمایش مثلاً می‌گوییم بافت یک نقطه یا منطقه در ایران زیباست و در آن باغ‌وحش‌های طبیعی به وجود بیاوریم. یا جایی دیگر به این نتیجه برسیم که ساختارهای موجود در یک منطقه برای موضوع صنعت مناسب است. اگر بر اساس آمایش سرزمینی هزینه کنیم مهاجرت‌های بی‌رویه را هم نخواهیم داشت. گاهی اوقات درجایی سرمایه‌گذاری می‌شود که برای تأمین نیروی انسانی همان‌جا باید سیلی از مهاجرت به وجود بیاید. باید الگویی را ایجاد کنیم و توسعه همه استان‌‎ها را مدنظر داشته باشیم و سهم مردم از اقتصاد ملی بدهیم. الگو باید ترکیبی از ملاحظات بخشی و منطقه‌ای باشد.

حمید صافدل در پایان گفت: امیدوارم یک بازنگری کلی در رابطه با مناطق آزاد و مسئله آمایش سرزمینی به وجود بیاید و مطالبات و سرمایه‌گذاری‌ها بر اساس بخشی و منطقه‌ای در کشور باشد. همه‌چیز باید به‌دوراز حمیت، تعصب و تمامیت‌خواهی شکل بگیرد تا به نتایج مثبتی برسیم.