حکایت ما و تراریخته‌ها

اصلاح و تغییر موجودات زنده، از حیوانات گرفته تا نباتات، پیشینه‌ای طولانی به قدمت اهلی‌ کردن حیوانات و آغاز عصر کشاورزی دارد. اما مهندسی ژنتیک و زیست‌فناوری از حدود نیم‌قرن پیش، تغییر آرایش ژنتیک موجودات زنده و ایجاد صفات دلخواه در آنها را وارد دوران تازه‌ای کرده است. به این ترتیب بود که دانشمندان برای اولین بار توانستند یک ژن خارجی مربوط به صفتی مطلوب را وارد ژنوم موجود دیگری کنند. این ژن انتقالی می‌تواند منبع مشابهی داشته باشد (برای مثال از گیاه به گیاه) یا به صورت کامل از منشأ متفاوتی نسبت به میزبان (مانند باکتری به گیاه) جداسازی و انتقال داده شود. در حال حاضر دانش اصلاحات ژنی (Gene Modification) بسیار پیشرفته شده و روش‌های آن به تکنیک‌های رایج آزمایشگاه‌های مهندسی ژنتیک تبدیل شده‌اند. اما ماهیت واقعی تراریخته‌ها چیست؟ آیا به همان اندازه که فکر می‌کنیم خطرناک و ناشناخته هستند؟

با توجه به این‌که گیاهان سهم بزرگی در هرم غذایی انسان‌ها دارند و یکی از اصلی‌ترین مشکلات بشر در عصر حاضر نیز تامین موادغذایی است، دستکاری سنتی گیاهان با هدف ایجاد گیاهان با صفت‌های مطلوب‌تر و همچنین افزایش محصول آنها سابقه‌ای طولانی در تاریخ بشر دارد. اما مزیت فناوری دست‌ورزی ژنی این است که علاوه بر تقویت ویژگی‌های مطلوب خود گیاه، امکان انتقال ژن و به دنبال آن صفت مطلوب مربوط به آن را از موجودات گوناگون حتی با منشا غیر گیاهی امکا‌ن‌پذیر می‌کند.

در حال حاضر انتقال ژن به گیاهان با اهداف متفاوتی انجام می‌شود که از رایج‌ترین آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

پرورش گیاهان با صفت‌های مطلوب مانند مقاومت به خشکی، شوری، علف‌کش‌ها، بیماری‌ها و آفت‌های گیاهی

پرورش گیاهان تولید‌کننده پروتئین‌ها، ویتامین‌ها و سایر ترکیبات مورد نیاز بدن انسان یا موادی با کاربردهای صنعتی

پرورش گیاهان تولید‌کننده ترکیبات دارویی و ترکیبات ایمنی‌زا (واکسن‌های قابل خوردن)

چه گیاهانی می‌توانند تراریخته باشند؟

در حال حاضر چند گیاه تراریخته به صورت عمده در سراسر جهان کشت می‌شود. زیرا همه گونه‌های گیاهی پاسخ یکسانی به روش‌های مهندسی ژنتیک نمی‌دهند و در بسیاری از آنها امکان دست‌ورزی ژنی به نحوی که در نهایت بتواند به میزان مطلوب، صفت جدید را بروز دهد، وجود ندارد. از طرف دیگر برخی گیاهان با ورود فقط یک ژن ویژگی مهمی پیدا می‌کنند که می‌تواند میزان تولید آنها را چند برابر افزایش دهد و نیاز به تغییرات در چند ژن را ندارند. بنابراین برخی گیاهان بیشتر مورد توجه تحقیقات مهندسی ژنتیک قرار گرفته‌اند.

از میان گیاهانی که از لحاظ تحقیقاتی پاسخ مناسبی به دست‌ورزی ژنتیک می‌دهند، فقط گیاهانی وارد مرحله تولید تجاری خواهند شد که تقاضای زیادی برای مصرف آنها در کشورهای مختلف جهان وجود داشته باشد و کشت گیاه غیر دست‌ورزی شده پاسخگوی آن میزان از تقاضا نبوده یا دست‌ورزی مورد نظر صفتی در آن ایجاد کند که به طور چشمگیر موجب بهبود محصول شود. به همین دلیل در حال حاضر بیشترین حجم از تولید گیاهان تراریخته در سراسر جهان مربوط به ذرت و سویاست که علاوه بر مصارف خوراکی انسان‌ها به عنوان خوراک دام و طیور نیز مصرف می‌شوند.

اکنون صفاتی که در اغلب گیاهان تراریخته که به صورت تجاری در حال تولید هستند دیده می‌شود، عبارت است از دو صفت «مقاومت به علف‌کش‌ها» و «مقاومت به برخی قاب‌بالان» (حشرات آفت گیاه) که در مورد دوم از طریق انتقال ژن Bt (سم نوعی باکتری از جنس باسیلوس) القا می‌شود. اعتقاد بر این است که ایجاد این دو صفت به صورت مصنوعی در گیاهان بشدت در افزایش محصولات کشاورزی و حفظ محیط زیست (با کاهش مصرف در سموم شیمیایی) اثرگذار است.

نگرانی ورود ژن‌های تراریخته به بدن ما

از جمله نگرانی‌هایی که در خصوص گیاهان تراریخته مطرح می‌شود، امکان انتقال ژن از این گیاهان به سایر موجودات از جمله انسان‌هاست. گرچه اکثر محققان زیست‌فناوری معتقدند امکان انتقال ژن بین موجودات مختلف بسیار ناچیز است، اما از آنجا که هنوز مطالعه بلندمدتی روی اثرات مصرف محصولات تراریخته منتشر نشده، نمی‌توان به طور قطعی اطمینان داد که ورود ژن خارجی و پروتئین حاصل از آن از میزبانی غیرمتعارف (مانند باکتری، ویروس و ...) در بدن انسان یا دام هیچ‌گونه تداخلی با اجزای سلولی مصرف‌کننده ایجاد نکند. البته این نگرانی فقط محدود به کشور ما نیست و بسیاری از انجمن‌های مبارزه با محصولات تراریخته حتی در کشورهای تولید کننده عمده این محصولات مانند آمریکا نیز به دنبال ایجاد سازوکارهایی برای بررسی بیشتر تراریخته‌ها هستند.

دکتر علی‌هاتف سلمانیان، عضو هیات‌علمی پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست‌فناوری که بیش از 20 سال در این حوزه پژوهش کرده، در این باره به جام‌جم می‌گوید: «بحثی که در این خصوص باید به آن توجه شود این است که پروتئین این ژن که از منبع غیرگیاهی به صورت مصنوعی در محیط گیاهی قرار می‌گیرد، در محیط جدید چه آرایشی به خود می‌گیرد؟ آیا می‌تواند اثر منفی روی آرایش و عملکردهای پروتئین‌های اصلی میزبان نیز داشته باشد؟ آیا این پروتئین پس از خوردن گیاه و ورود به بدن انسان اثر مخربی نخواهد داشت؟ برای پاسخ به نگرانی‌های ناشی از مصرف محصولات تراریخته نیز روش علمی وجود دارد و بررسی‌های آزمایشگاهی پیش از آزادسازی این محصولات به بازار می‌تواند پاسخ این پرسش‌ها را روشن ‌کند.»

بنابراین پیش از مصرف هر محصول تراریخته جدید باید سازوکاری در کشور اتخاذ شود که گروهی از متخصصان از انجام مراحل بررسی‌های آزمایشگاهی و بالینی انجام شده روی محصول مطمئن شده و سلامت آن را بررسی و تأیید کنند.

تراریخته‌ها یا محصولات سنتی؛ کدام خطرناک‌ترند؟

حتما شنیده‌اید بسیاری از کشورهای بزرگ جهان، کشت گیاهان تراریخته را ممنوع اعلام کرده‌اند و به جای آن کشت ارگانیک گیاهان را ترویج می‌کنند. آیا این کشورها به مضر بودن مصرف محصولات تراریخته پی برده‌اند و آن را اطلاع‌رسانی نمی‌کنند؟

در وبگاه رسمی سازمان بهداشت جهانی در پاسخ به این پرسش آمده است: «مصرف هر گیاهی - اعم از عادی یا دست‌ورزی‌شده - می‌تواند با خطراتی همراه باشد. گیاهانی که به صورت طبیعی کشت و نگهداری می‌شوند نیز در طول زمان دچار تغییراتی ناخواسته در ژنوم خود طی نسل‌های پی در پی می‌شوند که این تغییرات گاهی مطلوب و گاهی نامطلوب است. پس همیشه دست‌ورزی نکردن گیاه نشانه سلامت و بی‌ضرر بودن آن نیست.»

به‌علاوه گیاهانی که از نظر ما طبیعی هستند و هر روز در سبد غذایی قرار دارند (مانند گوجه‌فرنگی، ذرت، بادمجان یا حتی موز) همه حاصل پیوندهای ژنتیکی دو یا چند رقم هستند تا بخش خوراکی و قابل استفاده آنها بیشتر و با کیفیت‌تر شود. در اصلاح نباتات به روش سنتی گاهی تمام ژنوم دو رقم متفاوت با هم ترکیب می‌شود. این شیوه که در جریان آن دستکاری کل ژنوم یک گیاه انجام می‌شود، چه بسا از ورود یک ژن به ژنوم گیاه خطرناک‌تر باشد. ما هر روز بدون آن‌که بدانیم و نگران باشیم در حال مصرف این نوع از محصولات کشاورزی اصلاح‌شده سنتی هستیم.

گفتنی است در برنامه پنج‌ساله ششم توسعه کشور نیز در بند (ج) ماده 31 به ضرورت توسعه کشت ارگانیک در کشور اشاره شده است. نکته قابل تاملی که در این خصوص وجود دارد تعریف دقیق از محصول ارگانیک است که دستیابی به شاخصه‌های آن اگر در کوتاه‌مدت غیرممکن نباشد، عملا بسیار مشکل است. به عنوان مثال می‌توان به عمق خاک حاصلخیز منطقه زیرکشت اشاره کرد. پژوهشگر پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک در این خصوص می‌گوید: «بسیاری از کشورهایی که به‌راحتی به سمت تولید گیاهان ارگانیک رفته‌اند زمین‌های کشاورزی بسیار حاصلخیزی دارند و عمق خاک قابل کشت آنها حدود 80 تا صد سانتی‌متر است؛ در حالی که میانگین این عدد در کشور ما حدود 20 سانتی‌متر است و در حقیقت جز بخشی از مناطق شمالی کشور، شرایط برای تولید محصول ارگانیک در سایر نقاط کشور عملا فراهم نیست. مساحت زمین‌های قابل کشت شمال کشور نیز نمی‌تواند پاسخگوی تمام نیاز ما به محصولات کشاورزی باشد. پس ضمن تاکید بر تولید و مصرف محصولات ارگانیک، قطعا باید چند راهکار را در کنار هم برای رفع این نیاز اتخاذ کنیم.»

با این حال منتقدان مصرف تراریخته‌ها این استدلال را وارد نمی‌دانند و می‌گویند با انجام سیاست‌های بهبود کشت سنتی از طریق به‌کارگیری فناوری یا با اعمال سیاست‌های کشت فراسرزمینی که بسیاری از کشورهای پیشرفته نیز از آن بهره می‌گیرند می‌توان از کشت محصولات تراریخته و مصرف آن در جامعه بی‌نیاز شد.

ممنوع یا مطلوب؟!

گرچه براساس بند چ ماده 31 برنامه پنج‌ساله توسعه ششم، رهاسازی، تولید، واردات و مصرف محصولات تراریخته بدون رعایت قوانین ایمنی زیستی ممنوع اعلام شده است، در حال حاضر بیشتر غلاتی که برای خوراک دام یا تولید روغن به کشور وارد می‌شود تراریخته است. پس ما هر روز به صورت مستقیم و غیرمستقیم در حال مصرف این نوع محصولات هستیم؛ چیزی که اصلا مورد توجه نبوده و می‌تواند موجب نگرانی‌هایی شود. این در حالی است که در خبرها گفته می‌شود کشورهای بزرگ جهان محصولات تراریخته خود را به کشورهای در حال توسعه صادر می‌کنند و خودشان حاضر به مصرف آن نیستند.

به عقیده دکتر سلمانیان، در حال حاضر نیاز کشور به غلات و دانه‌های روغنی بیش از میزان تولیدات داخلی است، بنابراین چاره‌ای جز واردات نخواهیم داشت. از طرف دیگر در حال حاضر گیاهانی که برای فروش در بازار جهانی موجود است همه تراریخته هستند. وی در ادامه می‌افزاید: «البته این موضوع آن‌قدر که خبرساز شده نگران‌کننده نیست زیرا در حال حاضر سازوکارهای متناسب با این مساله در کشور اتخاذ شده است. الزام شفاف بودن نوع تراریختگی و میزان تراریختگی در محصولات وارداتی و همچنین واردات آنها از کشورهایی است که خودشان نیز در حال مصرف آن محصولات تراریخته هستند، از نمونه‌های همین ساز و کارهاست.»

آیا مصرف تراریخته‌ها نگرانی ندارد؟

براساس داده‌های مندرج در وبگاه رسمی سازمان بهداشت جهانی تاکنون هیچ گزارش علمی و دقیقی مبنی بر مشکل‌ساز بودن گیاهان تراریخته اعلام نشده است. البته این به این معنا نیست که می‌توانیم بدون نگرانی و کنترل نشده آنها را مصرف کنیم. تراریخته‌ها نیز مانند هر دستاورد بشری دیگر نیاز به بررسی‌های علمی به دور از هرگونه جانبداری کورکورانه دارند.

پژوهشگر زیست‌فناوری پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک تأکید می‌کند: «هنگام ورود هر ماده غذایی جدید به بازار باید خطرات احتمالی آن مانند حساسیت‌زا بودن، سرطان‌زا یا تومورساز بودن و... بررسی ‌شود. همین بررسی‌ها باید درخصوص محصولات تراریخته نیز انجام شود و محصولات شناسنامه‌دار وارد بازارهای تجاری شوند. آگاهی از تراریخته بودن محصول حق مسلم مصرف‌کننده است و این ویژگی نیز باید همانند بسیاری از ویژگی‌های دیگر مواد غذایی به‌روشنی به مصرف‌کننده اعلام شود. نگرانی‌های موجود در جامعه درخصوص مصرف این محصولات زیاد است و بهترین راه برای پاسخ به این نگرانی‌ها که می‌تواند بجا نیز باشد، فقط از طریق بررسی‌های علمی و بی‌طرفانه باید داده شود. شاید وقت آن رسیده باشد محصولات تراریخته و تهدیدها یا فرصت‌های احتمالی آن برای کشور را آگاهانه‌تر و به دور از هرگونه جانبداری بررسی کنیم. حق مسلم همه مردم دانستن حقایق علمی به‌طورکامل و به‌دور از منفعت‌طلبی درخصوص مواد خوراکی مصرفی‌شان است.»

خطرات زیست‌محیطی کشت محصولات تراریخته

تا به امروز نگرانی‌های زیادی (از جمله نگرانی‌های زیست‌‌محیطی) برای کشت و مصرف تراریخته‌ها مطرح شده است. مثلا گفته می‌شود حضور سم Bt در گیاهان ممکن است علاوه بر از بین بردن حشرات آفت، حشرات دیگر که ممکن است از گیاه تغذیه کنند (مانند پروانه‌ها) را نیز از بین ببرد.

دکتر علی‌هاتف سلمانیان، عضو هیات‌علمی پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست‌فناوری در این باره به جام‌جم می‌گوید: این نگرانی‌ها بجاست و باید حتما در مورد آنها فکر و تصمیم‌گیری حساب‌شده‌ای شود؛ اما نکته دیگری که معمولا در خبرها به آن پرداخته نمی‌شود و موجب شده وجه مثبت این دست‌ورزی‌ها پنهان بماند این است که فعالیت این ژن باعث مقاومت گیاه به آفت‌ها و بیماری‌ها می‌شود که به دنبال آن نیاز مصرف سم به طور قابل توجهی کاهش خواهد یافت. وی تصریح می‌کند: اگر بخواهیم واقع‌بینانه به قضیه نگاه کنیم طی سال‌های طولانی، سموم شیمیایی وارد شده به محیط زیست اثرات جبران‌نا‌پذیری بر گونه‌های مختلف جانوری و حتی انسان داشته است. بنابراین گرچه کسی نمی‌تواند منکر خطرات احتمالی گیاهان تراریخته در طبیعت شود، نباید یکجانبه به ماجرا نگاه کرد و خط بطلان روی کل ماهیت تراریخته کشید؛ زیرا برخورد آگاهانه، عالمانه و با رعایت اصول علمی درخصوص کشت گیاهان تراریخته تا حدقابل‌توجهی مصرف سم را کاهش خواهد داد.

این محقق زیست‌فناوری کشاورزی به بحث مدیریت تلفیقی به‌عنوان یکی از راهکارهایی که در بسیاری از کشورها در حال حاضر استفاده می‌شود اشاره می‌کند و می‌گوید: «براساس این نوع مدیریت علاوه بر گیاهان تراریخته، گیاهان غیرتراریخته نیز همزمان کشت می‌شوند تا حشرات مفید منبع تغذیه داشته باشند و در معرض انقراض قرار نگیرند.»

نگرانی دیگری که درخصوص گیاهان تراریخته در برخی مقالات علمی مطرح می‌شود، این‌که ممکن است ژن‌های ایجادکننده مقاومت بر اثر گرده‌افشانی‌ وارد گیاهان وحشی شده و در آنها نیز این صفت را ایجاد کنند. برای نمونه ژن مقاومت به علف‌کش‌ها از گیاه زراعی به گیاه خودرویی که در آن منطقه رشد می‌کند نیز وارد شود و در نتیجه علف‌های هرز نیز به علف‌کش‌ها مقاوم شوند و از بین نروند. دکتر سلمانیان در پاسخ به این نگرانی می‌گوید: برای پیشگیری از این اتفاق راهکارهای علمی وجود دارد. برای مثال، محدوده کشت را با توجه به شرایط آب‌وهوایی، میزان وزش باد، فاصله مزرعه از نواحی رشد گیاهان خودرو به نوعی انتخاب می‌کنند که میزان گرده‌افشانی بین گونه‌ای به کمترین مقدار خود برسد. همچنین راهکار دیگر این است که گیاه تراریخته در مناطق جغرافیایی که هم‌خانواده‌های مرتبط دارد، کشت نشود. مثلا کشت ذرت در قاره آمریکا که هم‌خانواده‌های وحشی ذرت در آن زیاد هستند، بیشتر از اروپا می‌تواند نگران کننده باشد. همچنین بررسی‌ها نشان داده‌اند که برخی جریان‌های هوایی می‌توانند گرده گیاهان را چند کیلومتر دورتر از خود گیاه ببرند. در این حالت باید مدیریت به گونه‌ای باشد که گیاهان تراریخته که نگرانی‌هایی در موردشان وجود دارد در مسیر این تونل‌های هوایی کشت نشوند. بنابراین مدیریت تراریخته‌ها بسیار مهم است و باید به دنبال استفاده از راهکارهای علمی گیاه‌شناسی، بوم‌شناسی و بررسی شرایط اقلیمی باشیم تا با کمترین مشکل به نتیجه مطلوب برسیم و فقط به علت آشنا نبودن با راهکارهای علمی خود را از مزایای این فناوری محروم نکنیم.

عسل اخویان‌طهرانی

دانش