جنگ با رنگ در اصفهک

مجری دوم: امروز بعدازظهر آمده‌ایم روستای تاریخی اصفهک و قرار است در بافت قدیمی روستا یک بازی جدید را ارائه دهیم با همکاری چند نفر از بچه‌های تیم و چند نفر از اهالی اصفهک... بافت قدیمی روستاها این ظرفیت را دارند که در آنها بازی‌های گروهی انجام داد، برای همین می‌خواهیم نمونه‌ای را به شما نشان دهیم تا باعث رونق و پیشرفت آن روستا شود... .» جمعیت دو گروه می‌شوند و لباس‌های مخصوص می‌پوشند و آموزش‌های تیراندازی و نقشه ورود به کوچه پس کوچه‌های روستا را دریافت می‌کنند و با همراهی یک مارش نظامی و موسیقی هیجان‌انگیز در کوچه‌های تنگ و گلی روستا پخش می‌شوند... «یک نفر برود بالای دیوار، یک نفر روی آن بام و شما هم بیا اینجا»... و از اینجا به بعد، صدای شلیک تفنگ‌های رنگپاش و موسیقی هیجانی و فریاد تکاوران است و تصویربرداری عالی از زمین و آسمان که مبارزه دو گروه را برای رسیدن به یک پرچم نشان می‌دهد، حکایت از وجود یک تیم قوی برنامه‌ساز و فیلمبردار برای ساخت برنامه دارد. 8 دقیقه بعد فیلم با انفجار یک ماده فوق العاده دودزا در یک خانه تاریخی به پایان می‌رسد. پخش این مستند تلویزیونی سروصداهای زیادی در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی به پا کرد، برخی سایت‌های خبری هم با انتقاد به آن پرداختند و ماجرا تا آنجا پیش رفت که کلیپ طنزی هم در نکوهش آن ساخته شد جزو ویدئوهای پر بیننده هفته قبل اینستاگرام هم شد.

اصفهک کجاست؟

اینجا روستای تاریخی اصفهک است؛ از توابع دیهوک و در 38 کیلومتری شهرستان طبس خراسان جنوبی؛ همان روستایی که زلزله سال 57 مردمانش را وادار به ترک روستا و سکونت در خانه‌هایی نوساز در مجاورت روستای آبا و اجدادی کرد.

اینجا روستای تاریخی اصفهک است؛ همان روستایی که باوجود تخریب در زلزله و خالی از سکنه شدن، بافت قدیمی و طبیعت خوش آب و هوایش، آنقدر زیبا و دوست داشتنی بود که هم مردم کوچ کرده روستا و هم فعالان و کارشناسان میراث فرهنگی دلشان آنجا بماند و بخواهند که یک جورهایی دوباره با آن پیوند بخورند و زنده‌اش کنند.

اینجا اصفهک است؛ همان بافت تاریخی کاهگلی و دل‌انگیزی که سرانجام پس از 37 سال از زلزله و تخریب و متروکه شدن، به همت جوانان روستا و جامعه دانشگاهی و کارشناسان و مسئولان میراثی خراسان‌جنوبی دوباره بازسازی شد و سال 94 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و تعدادی از بناهایش به خانه‌های بوم‌گردی تبدیل شد. اینجا اصفهک است؛ همان روستایی که رسول بهبهانی، رئیس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری طبس، در
شهریور 94 هنگام اعلام ثبت ملی‌اش،‌ بافت تاریخی آن را یکی از زیباترین و سالم‌ترین بافت‌های تاریخی طبس خواند و گفت به لحاظ قرار گرفتن در حاشیه جاده طبس - مشهد و مسیر رفت و آمد استان‌های جنوبی به سمت مشهدالرضا از موقعیت بسیار مناسبی جهت جذب گردشگر و توسعه برخوردار است.

اینجا اصفهک است؛ روستایی با خانه‌هایی کاهگلی و تودرتو و پشت‌بام‌های گنبدی که با وجود بناهای ارزشمندی چون مسجد، حمام، خانه‌های دو صفه و چهار صفه و همچنین آسمانی آبی و نخلستانی زیبا و کوه های سرخ فام سربرآورده در دل ابرها، می‌تواند عروس کویر جنوب خراسان باشد و میزبان هزاران گردشگر،‌ گرچه با همه این دارایی‌ها همچنان مهجور بود و نامش غریب در سرزمین مادری‌اش ایران؛ تا این‌که بیش از یک هفته پیش شبکه سه صدا و سیما با پخش مستند «پرچم بالاست» نام آن را زنده کرد و بر زبان‌ها انداخت و شهرتش را به آن بازگرداند. این برنامه اما از زاویه‌ای به معرفی اصفهک پرداخت که خوش‌ آمد کارشناسان و فعالان میراث فرهنگی و گردشگری نبود. مهم‌ترین انتقاد و اعتراض به برنامه این بود که به بهای معرفی ظرفیت‌های گردشگری اصفهک، ناخواسته درصدد تخریب ارزش‌های میراثی آن برآمده است.

شیب، بام...!

با این‌که از پخش مستند و بازخوردهای منفی آن در فضای مجازی و برخی سایت‌ها حدود یک هفته‌ای می‌گذشت، اما هیچ واکنشی از سوی متولیان حوزه میراث فرهنگی و گردشگری شنیده یا دیده نشد، برای همین ما ابتدا سراغ آنها رفتیم، یعنی مدیران دو معاونت گردشگری و میراث فرهنگی که البته هیچ‌کدام در جریان پخش مستند و اتفاقی که در اصفهک افتاده و بازخوردهای منفی‌اش نبودند. محمد محب‌خدایی، معاون گردشگری سازمان میراث فرهنگی که سرشلوغ و تلفن همیشه مشغولی دارد را ساعت 11 شب و وقتی به خانه رسیده بودیم، پیدا کردیم. پس از چند بار قطع و وصل تلفن و پشت‌خط ماندن، بالاخره مفصل گفت‌وگو کردیم. ماجرای پخش مستند را که برایش توضیح دادیم، از کل ماجرا اظهار بی‌اطلاعی کرد و در پاسخ به این پرسش که مسئولیت اجرا و ساخت این قبیل برنامه‌ها در مناطق تاریخی که با بهانه توسعه گردشگری صورت می‌گیرد، با چه کسی است و سهم نظارت معاونت گردشگری در این میان چه می‌شود، به جام‌جم گفت: برنامه‌هایی از این دست از نظر میراث فرهنگی و گردشگی غیرقانونی است. گاهی آژانس‌ها تورهای گردشگری برگزار می‌کنند یا رویدادهایی (ایونت‌ها) از طرف فرد یا گروهی غیررسمی برگزار می‌شود که در صورت اجرا توسط آژانس‌های گردشگری آنها مسئول هستند و در صورت اجرا توسط گروه‌های غیررسمی، مسئول گروه باید پاسخگو باشد.

ذوقی که کور می‌کند

محب خدایی ادامه می‌دهد: «ایونت»ها بیشتر ذوق آدم‌هاست و در واقع نیت آدم‌ها خیر است، اما ممکن است اجرای آن شر شود، مثل همین برنامه پرچم بالاست. کشور ما ظرفیت 80 میلیون گردشگر را دارد و شاید هر کدام بخواهند با ذوق و هیجان و تجربه جدیدی از ظرفیت گردشگری کشور استفاده کنند و هم خودشان لذتش را بچشند و هم به دیگران بچشانند، اما شاید در برخی موارد این تجربه هیجانی جدید که با عنوان ترغیب مردم به گردشگری هم بیان می‌شود، با قوانین حفاظتی میراثی و گردشگری پایدار مغایرت داشته باشد، بنابراین برخی ذوق‌ها به جای شکوفا کردن این صنعت آن را کور می‌کند. ختم کلام معاون گردشگری کشور می‌شود این جملات که نظارت بر تمام 80 میلیون ایرانی طرفدار گردشگری عملا ممکن نیست، گرچه هرجا امر خلاف قانونی در حوزه گردشگری مشاهده یا شنیده شود، معاونت گردشگری پیگیری و رسیدگی کرده و تذکر لازم را می‌دهد.

معاونت میراث فرهنگی بخشنامه صادر می‌کند

محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی کشور هم از ماجرا بی‌خبر است؛ آن‌قدر که نام اصفهک را برایش چندبار تکرار می‌کنیم و حکایت مستند و ماجرای پیش آمده را توضیح می‌دهیم تا در واکنش به گفته‌هایمان با حیرت و تاسف بگوید: «عجب... عجب آدم‌های ... بوده‌اند که چنین کاری کرده‌اند!... یک کار ضدفرهنگی با بهانه گردشگری!» و بعد هم ادامه دهد که کمی صبر کنید تا اصل ماجرا را از مدیران میراث خراسان‌جنوبی جویا شوم. می‌گوید که معلوم است پخش این مستند در رسانه و فضای مجازی می‌تواند آتش این بازی میراث سوز را روشن و شعله ور کند و برای همین هم به جد جلوی اتفاقات مشابه در آینده را خواهد گرفت.

ساعت از 9 شب گذشته و خودش بلافاصله به روزنامه زنگ می‌زند و می‌گوید که در تماسی که همین حالا با مدیر میراث خراسان جنوبی داشته، وی به نقل از دهیار اصفهک گفته که ما بلافاصله بعد از اطلاع از ورود گروه مستندساز آنها را از روستا بیرون کردیم، اما فیلم‌هایشان را گرفته بودند. دهیار روستا همچنین گفته که فیلمبرداری مسابقه پینت بال مربوط به سال 93 و پیش از ثبت ملی روستا بوده و گروه هم مجوزی از شبکه 3 صدا و سیما در دست داشتند.

معاون میراث فرهنگی کشور می‌گوید که مدیر میراث فرهنگی خراسان جنوبی از گروه مستندساز شکایت کرده و خودش هم از شبکه مذکور توضیح خواهد خواست، اما مهم‌ترین نتیجه‌ای که از گفت‌وگو با طالبیان درخصوص مستند پینت بال در اصفهک نصیب‌مان می‌شود و البته نصیب آثار تاریخی کشور، صدور بخشنامه‌ای جدید با جزئیات لازم و فراگیر درخصوص غیرمجاز و قابل پیگرد بودن هرگونه بازی و مسابقه و برنامه آسیب‌رسان در بافت‌های تاریخی است که وی چند‌بار روی نگارش و ابلاغ آن به مسئولان میراثی و غیرمیراثی سراسر کشور تاکید می‌کند؛ بخشنامه‌ای که یکی دو روز بعد از گفت‌وگوی تلفنی ما آن را به استانداران و فرمانداران و... مسئولان میراثی 31 استان کشور ارسال می‌کند.

نمی‌دانستیم ثبت ملی شده روستاییان همراهی‌مان کردند

آرش جعفریان، تهیه کننده مستند پرچم بالاست و مسابقه پینت بال در اصفهک است.او حاضر به گفت‌وگوی تلفنی با ما نمی‌شود و پاسخ پرسش‌هایمان درخصوص علت تصویربرداری مسابقه‌ای مخرب در یک بافت تاریخی را به‌صورت کتبی و یک روز بعد می‌دهد.

پاسخ‌های او حاوی اطلاعات جالبی است؛ از جمله این‌که تاریخ تصویربرداری به اردیبهشت و خرداد 95 برمی گردد ( و نه برخلاف گفته دهیار سال 93) و دیگر این که، نه تنها دهیار از ورود آنها خبر داشته، بلکه خودش و دو نفر از مالکان اقامتگاه‌های بومگردی درحال ساخت و یکی دیگر از اهالی روستا از طرح گروه مستند ساز استقبال و آنها را برای ساخت برنامه همراهی و راهنمایی کرده‌اند.

جعفریان به جام‌جم می‌گوید که ما از ثبت ملی اصفهک اطلاعی نداشتیم و آن سه نفر راهنمای بومی هم یا اطلاعی از ثبت نداشتند یا چیزی دراین خصوص به ما نگفتند، ضمن این‌که در ورودی روستا هم تابلویی مبنی بر این‌که این محل ثبت ملی شده، وجود نداشت. تهیه‌کننده مستند پرچم بالاست تاکید می‌کند که از حساسیت‌ها و قوانین مناطق حفاظت شده تاریخی به خوبی آگاه است و خود را ملزم به رعایت می‌داند، اما به دلیل عدم اطلاع از ثبت ملی روستا، نیازی به کسب مجوز رسمی ندیده و به ساخت مستند با همراهی اهالی روستا اقدام کرده است.

جعفریان درپاسخ به این پرسش که چرا دو سال بعد از ساخت مستند، حالا که حساسیت‌ها درخصوص حفاظت از میراث فرهنگی و گردشگری پایدار چند برابر شده،اقدام به پخش این مستند کرده‌اند، می‌گوید که برنامه‌ساز اختیار و تصرفی در زمان پخش و ساعات آن ندارد و اتفاقا این تاخیر بیش از حد یکی از دلایل گله‌گذاری‌های همیشگی ما نسبت به شبکه بوده که چرا برنامه‌ای که سال ۹۵ ساخته و تحویل شبکه شده، دو سال بعد پخش می‌شود.

اشتباه کردیم و آن را می‌پذیریم

و اما اهالی اصفهک کجای این ماجرا قرار دارند؟ معاونت میراث فرهنگی کشور می‌گوید که دهیار روستا از ورود مستندسازان بی‌اطلاع بوده و به محض اطلاع خواستار خروجشان از روستا شده است. تهیه‌کننده برنامه می‌گوید که دهیار و چند نفر از اهالی، گروه آنها را برای ساخت برنامه همراهی کرده‌اند. اما ایسنا گفت‌وگویی با مدیر میراث طبس و برخی اهالی روستا داشته که بیشتر ادعای تهیه‌کننده برنامه را ثابت می‌کند.

رسول بهبهانی، رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری طبس گفته تا زمان پخش برنامه اطلاعی از تصویربرداری آن در اصفهک نداشته و به نظر می‌رسد زمانی که اهالی یا جوانان منطقه اجازه انجام چنین کاری را داده‌اند، به تبعات منفی و تخریبات آن فکر نکرده‌اند.

مصطفی یعقوبی، یکی از فعالان مرمت خانه‌های روستای زلزله‌زده اصفهک هم گفته دوست داشتیم از طریق گردشگری و با کمک بخش خصوصی، روستا و فرهنگ و بازی‌های سنتی خود را احیا کنیم و با ورود عوامل برنامه «پرچم بالاست» از آنها استقبال کردیم مراقب بودیم اتفاقی برای بافت رخ ندهد، گرچه امروز موافقیم که کار اشتباهی در بافت رخ داده و اشتباه خود را می‌پذیریم.

از سوی دیگر جوانان اصفهک در صفحه مجازی‌شان در اینستاگرام، بعد از انتشار فیلم مسابقه و هشدارهایی که نسبت به این کار مطرح شد، توضیحاتی دادند و با تاکید بر پذیرش اشتباه خود، آن را هزینه‌ای برای آگاهی اهالی روستای اصفهک و سایر بافت‌های تاریخی برای حفاظت از داشته‌های میراثی و فرهنگی خود دانسته‌اند.

فاطمه مرادزاده

ایران