30 سال کمدی‌ در جعبه جادو

بخش مهمی از این گروه مخاطبان میلیونی صرفا برای ساعات پایانی شب و اوقات فراغت خود به دنبال تماشای کاری کمدی هستند، اما دسته دیگری هم در مقیاس کمتر وجود دارند که نگاه جدی‌تری به آثار ذکر شده، داشته و موشکافانه‌تر به نقد و تحلیل آن می‌پردازند. در دهه‌های 60، 70، 80 و 90 تلویزیون کشورمان شاهد تولید کمدی‌های مختلفی بوده که هر یک در دوره خود مخاطبانی برای خود دست و پا کرده و گاه جریان‌ساز هم شده‌اند که فیلمنامه نقش مهمی در کیفیت آن داشته است.

دهه 60: از خلاقیت بیرنگ و رسام تا کمدی‌های رادیویی

در دوران جنگ تحمیلی و در شرایطی که تنها دو شبکه تلویزیونی وجود داشت، مخاطب نیاز شدیدی به تماشای کارهای کمدی داشت. به همین منظور هم گروه کودک و نوجوان دست به کار شده و جنگ‌هایی همچون: محله بهداشت و محله بروبیا را روانه آنتن کرد. آثاری که برای طیف سنی کودک و نوجوان ساخته شده بود، اما مخاطبانی میلیونی از سنین مختلف داشت. از یک سو کمبود آثار کمدی و از سوی دیگر نگاه خلاقانه تیم دو نفره رسام و بیرنگ به قاب کوچک تلویزیون و برخورداری از فیلمنامه‌ای فانتزی شکل، زمینه موفقیت عظیم این آثار را فراهم کرد.

در سال‌های بعد و پس از موفقیت همه‌جانبه برنامه رادیویی صبح جمعه با شما، همان گروه تصمیم به تولید جنگ‌های آیتم‌محور گرفتند که تفاوت چندانی با کارهای رادیویی نداشت. تیپ‌سازی که زنده‌یاد منوچهر نوذری در این زمینه مهارت خاصی هم داشت، تولید و روی آنتن رفت. هر چند که استقبال اولیه خوب بود، اما به مرور برنامه‌هایی از این جنس با ریزش مخاطب مواجه شده و به مرور از صفحه تلویزیون رفتند. بخصوص این که جنگ‌هایی همچون: سی‌و‌نه، پرواز 57 و نوروز 72 و در نهایت ساعت خوش تقریبا همزمان با برنامه‌ای همچون:«جدی نگیرید» روی آنتن رفته و مخاطب به وضوح تفاوت کیفی آنها را مشاهده کرده و ناگزیر به مقایسه می‌پرداخت.

دوران طلایی جنگ‌های آیتمی با تکیه بر مهران مدیری

در سال‌های ابتدایی دهه 70، گروهی جوان از تحصیلکرده‌های بازیگری به سرپرستی مهران مدیری وارد تلویزیون شده و خیلی زود به شهرتی قابل اعتنا دست پیدا کردند. در ساعت خوش آیتم‌های نوشته شده نقش مهمی در موفقیت چشمگیر آن داشت، اما مدیری پس از مدتی وقفه با تکیه بر هوش ذاتی‌اش و نیز همراهی چند چهره مستعد همچون رامین ناصر‌نصیر، نیما فلاح، سروش صحت، عارف لرستانی و لاله صبوری بار دیگر تولید جنگ‌های آیتمی را ازسرگرفت که با استقبالی میلیونی روبه‌رو شد تا جایی که تکیه‌کلام‌هایشان وارد فرهنگ روزمره کوچه و بازار شد. از ببخشید شما تا پلاک 14 که تقریبا همگی آنها از یک ساختار مشخص پیروی کرده و همگی در یک نکته اشتراک داشتند و آن هم چیزی جز سایه سنگین مدیری بر کلیت کار نبود.

دهه 80 و رقابت جنگ‌های 90 شبی

در این سال‌ها مهران مدیری از طنزهای آیتمی فاصله گرفته و با همراهی پیمان قاسمخانی و گروه همراهش، داستان‌هایی جذاب و شیرین برای مخاطبان خود در سریال‌های پاورچین، نقطه‌چین و شب‌های برره روایت کرد. از میان آنها پاورچین به قلم پیمان قاسمخانی همچنان یکی از بهترین تولیدات طنز تلویزیون پس از انقلاب است که در بازپخش‌هایش هم مخاطبان زیادی دارد. شب‌های برره هم ادامه جاه‌طلبانه قصه‌ای است که پایه‌های اولیه‌اش در پاورچین گذاشته شده بود. مدیری در تمامی این آثار سطح کیفی متوسط رو به بالا را حفظ کرده و هیچ‌گاه از استانداردهای تلویزیونی پایین نیامده است. به موازات این گروه، دو شکل دیگر از کمدی‌های 90 قسمتی تولید و روانه پخش شدند که آنها هم مخاطبان خاص خود را پیدا کردند. مهران غفوریان در سری نخست زیر آسمان شهر توانست قصه‌های ساده و سرراستی را که طراحی‌اش به عهده رضا عطاران بود به ثمر بنشاند. او بخوبی روی تیپ‌سازی مانور داده و شخصیت‌هایی را خلق کرد که خیلی زود به فرهنگ کوچه و بازار راه پیدا کردند و از نمونه‌های شاخصش می‌توان به بهروز پیرپکاجکی و خشایار مستوفی اشاره کرد. هرچند که این موفقیت همه‌جانبه به مرور در سری‌های دوم و سوم کمتر و کمتر شده و تا سقوطی دردناک پیش رفت. به موازات این دو گروه، کمدی‌های دیگری همچون: کمربندها را ببندیم، باغچه مینو و شهر قشنگ روانه آنتن شدند که اغلب از فیلمنامه‌های نسبتا خوب و شوخی‌هایی درست نوشته شده بهره می‌گرفتند. نکته جالب در این سه مجموعه 90 قسمتی، حضور غافلگیرکننده فتحعلی اویسی پس از سال‌ها حضور در نقش‌های جدی بود که شیرینی خاصی هم در بازی، میمیک چهره و نوع ادای دیالوگ‌هایش موج می‌زد. شهر قشنگ را می‌توان نقطه اوج کار او به حساب آورد که در آن نقش مدیر مسئول یک هفته‌نامه را بازی می‌کرد.

کمدی‌های اجتماعی رضا عطاران

چهره شاخص کمدی‌های تلویزیونی دهه 80 که علاوه بر نوشتن و بازیگری به کارگردانی هم پرداخت. عطاران در یک بازه زمانی شش ساله، چهار سریال به نام‌های خانه به دوش، متهم گریخت، ترش و شیرین و بزنگاه را روانه آنتن کرد و میلیون‌ها نفر را پای گیرنده‌ها نشاند. وجه شاخص این آثار نگاه خاص عطاران به کمدی بود که می‌توان آن را کمدی اجتماعی نامید. کمدی‌هایی با رگه‌هایی از تلخی که شخصیت‌هایی بسیار ملموس را در دل خود داشت. برای مثال می‌توان به ماشاالله‌خان خانه به دوش و خانواده‌اش اشاره کرد که اندک اغراق‌های تزریق شده به این شخصیت‌ها نیز به کیفیت آن لطمه‌ای وارد نکرده است. همین طور ماجراهای هاشم‌خان و بلاهایی که مسلسل وار بر سرش نازل می‌شود، اما در نهایت به آرامش می‌رسد. بزنگاه بدون شک تلخ‌ترین کار تلویزیونی عطاران است که خود نیز در نقش پسر معتاد خانواده ایفای نقش کرده است. وجه بازیگری عطاران هم نقشی کلیدی در موفقیت این آثار دارد که از نمونه‌های شاخص او می‌توان به انتخاب حمید لولایی، علی صادقی، مریم امیرجلالی، سیروس گرجستانی و محمود بهرامی اشاره کرد که اغلب آنها هم در تمامی این آثار جلوی دوربین رفته‌اند.

دهه 90 و کمبود کمدی‌های تلویزیونی

در این سال‌ها دیگر خبری از کمدی‌های 90 قسمتی نبوده و آنها جای خود را به آثاری همچون: پایتخت، چک برگشتی، ساختمان پزشکان و... دادند. سیروس مقدم در پایتخت با بهره‌گیری از یک فیلمنامه جذاب، در همان سری نخست میخ خود را به خوبی کوبیده و پایتخت را به یک کمدی شیرین، جذاب و قابل تکرار تبدیل کرد. او در چک برگشتی هم شکل متفاوت‌تری از کمدی را اجرا کرده و قهرمان خود را در موقعیت‌هایی قرار می‌داد که از تضاد میان آنها کمدی خلق می‌شد. در سوی دیگر با کارگردان‌هایی همچون سعید آقاخانی و سروش صحت مواجهیم که هر دو آنها آثار پربیننده‌ای را در دهه 90 ساخته‌اند. اولی با دزد و پلیس بسیار موفق عمل کرده و مخاطبان سختگیر تلویزیون را راضی کرد. صحت هم در ساختمان پزشکان، پژمان و شمعدانی جنس خاصی از کمدی را مدنظر قرار داده و شوخی‌هایش را در دل آن قرار داد که از میان آنها پژمان در جذب حداکثری مخاطب موفق‌تر عمل کرده است. سریال لیسانسه‌ها که این شب‌ها سری دوم آن روی آنتن شبکه سه سیما رفته، آخرین کار در حال پخش صحت است که در آن بار فانتزی داستان به وضوح بیشتر شده و طیف خاصی از علاقه‌مندان کمدی را نشانه رفته است.

محمد جلیلوند