آمریکای ترامپ، راه ساده‌ای برای نابودی برجام ندارد

به گزارش جام جم آنلاین از پانا، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا در طول بیش از یک سال گذشته که از ریاست جمهوری‌اش در ایالات متحده می‌گذرد، توانسته است القاب و صفت‌های بسیاری را از سراسر جهان برای خود کسب کند؛ از «تاجر بی‌سیاست» تا غیرقابل پیش‌بینی و دیوانه بودن را توانسته است با عجیب‌ترین رفتارها به ثبت برساند. اما در میان همه این اقدامات، رئیس‌جمهور آمریکا از همان تبلیغات انتخاباتی شمشیر خود را برای ایران از رو بست و توافق هسته‌ای بین ایران و کشورهای 1+5 را که دولت آمریکا از اعضای آن بود «بدترین توافق تاریخ» خواند.

بازی ترامپ با برجام از زمانی آغاز شد که برگه اولین دستور تمدید تعلیق تحریم‌های ایران بر اساس برجام (که باید هر سه ماه یک بار از سوی رئیس‌جمهور آمریکا تأیید شود) روی میز کارش نشست.

هر چند که رئیس‌ جمهور آمریکا که به تعبیر محمد جواد ظریف «به هیچ صراطی مستقیم نیست» تا کنون هر سه ماه یک بار به این تعهد برجامی خود عمل کرده است اما از هر دستاویزی استفاده کرده که این اقدام را با بیشترین میزان حاشیه و سخت‌ترین شرایط ممکن انجام دهد.

وی در اولین تمدید تعلیق تحریم های ایران، این کشور را متهم به اقدامات تحریک‌آمیز در منطقه کرد؛ در دومین سه ماهه تمدید تعلیق تحریم‌های ایران یعنی در ماه اکتبر (مهر) برجام را برای تصمیم‌گیری و اعمال تحریم‌های تازه علیه ایران راهی کنگره کرد و در سومین نوبت نیز متحدان اروپایی‌اش را تهدید به خروج از برجام در صورت تغییر نکردن آن تا سه ماهه آینده. هر چند که طی چنین مسیری از سوی ترامپ دور از انتظار نبود و دیپلماسی ایرانی با اقدامات متعدد از جمله ارسال نامه‌های رسمی به مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، برگزاری نشست‌های کمیسیون مشترک برجام و رایزنی با طرف‌های اروپایی متعهد به برجام، مبارزه را در سوی دیگر میدان به جلو برد اما همچنان در عرصه عمومی نگرانی‌هایی در خصوص بدعهدی‌های آمریکا وجود دارد.

بهزاد صابری، دکترای حقوق بین‌الملل و از دیپلمات‌های کشورمان است که از همان روزهای آغاز مذاکرات هسته ای تا زمان دست‌یابی به توافق برجام در کنار تیم مذاکره کننده کشورمان بود.

وی سوالات پانا از اقدامات آمریکا و آینده برجام را از نگاه یک کارشناس حقوق بین‌الملل مورد توجه قرار داد.

این کارشناس حقوق بین‌الملل به ابعاد اقدامات رئیس‌جمهور آمریکا از نگاه برجام پرداخته و با استناد به بندهای ذکر شده در توافق هسته‌ای بدعهدی های آمریکا را در طول دو سال گذشته از زمان آغاز اجرای برجام را توضیح داده و به تعهد اروپایی ها و پایبندی آنها به این تعهد پرداخته است.

صابری بر این باور است که ایران در مورد برجام نه روی اروپا و نه روی هیچکس دیگر «حساب باز نکرده» است. از نظر ایران، مهمترین ضمانت اجرای برجام، خود برجام است و همان عاملی که منجر به انعقاد برجام شد، منجر به ثبات و تداوم آن می‌شود.

مشروح این گفتگو را بخوانید:

رئیس‌جمهور آمریکا روز جمعه برای سومین بار تمدید تحریم‌های ایران را بر اساس برجام اعلام کرد، اما این تمدید ترامپ مانند دفعات گذشته شرط‌هایی به همراه داشت، هر چند که برخی بر این باورند که توخالی بودن تهدیدهای ترامپ آشکار شده و احتمالا این تهدید تازه نیز نتیجه‌ای نخواهد داشت اما شما تا چه اندازه می‌توانید دونالد ترامپ را مصمم به دست یابی به نتیجه‌ای بدانید که به دنبال آن است؟ ارزیابی شما از این تهدید چیست؟

اجازه بدهید تحلیل در خصوص شخصیت آقای ترامپ و وضعیت سیاسی وی در داخل آمریکا و این قبیل را که بر میزان مصمم بودن اون در دست یابی به «نتیجه» موثر است به متخصصین مربوطه واگذار کنم. اما به عنوان یک کارشناس حقوق بین الملل، مساله را این طور می‌بینم که موضوع ترامپ و تهدیدهایش در خصوص برجام از دو زاویه مختلف برای ایران اهمیت پیدا می‌کند. یکی جایگاه و تاثیر خود این صحبتها و دیگری بحث عملی شدن احتمالی این تهدیدها‌.

نخستین چیزی که در مورد این صحبتها مطرح است، اینکه فارغ از عملی شدن یا نشدن چنین تهدیدهایی، خود این صحبتها با برجام تعارض دارند. به یاد داشته باشیم که طبق بند 26 برجام، «ایالات متحده، با حسن نیت، نهایت تلاش خود را برای دوام این برجام و پیشگیری از ایجاد تداخل در تحقق متمتع شدن ایران از لغو تحریم‌های مشخص شده در پیوست 2 به عمل خواهد آورد.» به عبارت دیگر آمریکا یک تعهد ایجابی دارد که باید در جهت متمتع شدن ایران از لغو تحریم‌ها نهایت کوشش خود را به عمل آورد. در زمان اوباما، ایران بنا به دلایل و قرائنی معتقد بود که آمریکا اگرچه در ظاهر، از برجام حمایت می‌کند و به لغو تحریم‌ها پایبند است اما در عمل و در خفا سعی در ایجاد موانعی بر سر راه تعامل و تجارت دیگران با ایران دارد و کارشکنی می‌کند. اما تفاوت در این است که در دوره ترامپ، دیگر این کارشکنی‌ها مخفیانه نیست. بلکه نفس این اعلام سیاست‌ها و تهدیدها از سوی دولت آمریکا نقض صریح مفاد برجام است.

درخواست آمریکا برای درج توضیح در بند 28 برجام

بر همین منوال، مطابق با بند 28 برجام «مقامات ارشد دولتی در گروه 5+1 و ایران تمام تلاش خود را برای حمایت از اجرای موفقیت آمیز برجام، از جمله در اظهارات عمومی خود، به کار خواهند بست». این تعهدی است که از زمان ریاست جمهوری آقای ترامپ دقیقا عکس آن اتفاق افتاده است. رییس‌جمهوری و سایر مقامات دولتی این کشور نه تنها برای حمایت از اجرای موفقیت‌آمیز برجام تلاش نکرده‌اند، که برعکس، در اظهارات عمومی خود علیه برجام موضع گرفته و مرتب به خروج از برجام تهدید کرده‌اند. جالب اینکه در زمانی که این بند در برجام درج می‌شد، آمریکایی‌ها با این عنوان که شاید مثلا برخی از نمایندگان کنگره، علیه برجام سخن بگویند و نباید سخنان یک نماینده یا سناتور، به منزله نقض برجام محسوب شود، خواستار درج توضیحی شدند که نهایتا در زیرنویس این بند با این عبارات آمد: «از نظر آمریکا، منظور از مقامات ارشد دولتی، مقامات ارشد قوه مجریه هستند.» با این حال، الان برعکس شده و مقامات ارشد قوه مجریه این کشور دقیقا کسانی هستند که علیه برجام سخن می‌گویند و عمل می‌کنند.

این سخنان، همچنین در تعارض با بند 30 برجام نیز است که می گوید: « اتحادیه اروپایی و دولت‌های عضو و همچنین ایالات متحده، منطبق با قوانین خود، از هرگونه سیاست با هدف خاص تاثیرگذاری منفی و مستقیم بر عادی‌سازی تجارت و روابط اقتصادی با ایران، در تعارض با تعهدات شان مبنی بر عدم اخلال در اجرای موفقیت‌آمیز این برجام خودداری خواهند کرد.» در حالی که هدف از سیاست‌های ترامپ و سخنان وی و سایر مقامات آمریکا دقیقا تاثیرگذاری منفی و مستقیم بر عادی‌سازی تجارت و روابط اقتصادی با ایران و اخلال در اجرای موفقیت‌آمیز برجام است. همه این موارد را کشورمان مستندسازی و پیگیری کرده و هم اینکه در ملاقات‌های دوجانبه و در جلسات کمیسیون مشترک طرح کرده است که به لحاظ عملی بی‌نتیجه هم نبوده است.

هدف ایران این نبوده که باب تجارت با آمریکا را باز کند

دقت کنیم که جز بحث هواپیمای مسافری و نیز مساله پسته و فرش ایرانی، در سایر موضوعات مندرج در برجام تعهدی که امریکا دارد این است که مانع تجارت سایرین با ایران نشود. هدف ایران هم این نبوده که باب تجارت با آمریکا را باز کند چون مشکل‌ ما با آمریکا قدیمی‌تر از بحث هسته‌ای و پیچیده تر است. بلکه به دنبال این بوده است که بتواند راحت‌تر و بی مشکل با سایرین، از جمله اروپایی‌ها کار کند. لذا وقتی که هیات ایرانی با پیگیری‌ها و فشارهای خود موفق می‌شود این راه را باز نگه دارد و مشکلات یکی بعد از دیگری حل شود، آمار تجارت با اروپا و سایرین به رغم تهدیدهای ترامپ افزایش چشمگیر پیدا کند و حتی روند سرمایه‌گذاری‌های بزرگ تسریع شود، این یعنی موفقیت در اجرایی کردن برجام و منتفع کردن کشور از آن.

مساله بعدی اما، این فرض است که ترامپ دست به اقدام‌های عینی‌تر و عملی‌تر در تعارض با برجام بزند. مثلا اینکه تحریم‌های هسته ای جدید وضع کند. یا اینکه تحریم‌های هسته‌ای لغو شده را به بهانه‌های دیگر بازگرداند. ایران با پیش بینی چنین روزی، در متن بند 26 برجام گنجانده است که «ایران اعلام کرده است که تحمیل یا بازگرداندن تحریم های مشخص شده در پیوست دو یا وضع تحریمهای جدید هسته ای را به منزله مبنایی برای توقف کلی یا جزیی اجرای تعهدات خود وفق این برجام، تلقی خواهد نمود.» لذا در چنان فرضی، متناسب با اقدام (یا قصور در اقدام) که از سوی آمریکا صورت گیرد، ایران دستش باز خواهد بود که به صورت جزیی یا کلی اجرای تعهدات خود را متوقف کند.

ایران نه روی اروپا و نه روی هیچکس دیگر «حساب باز نکرده» است

اروپایی‌ها تا به حال در مورد برجام بسیار قاطعانه در مقابل ترامپ ایستادگی کردند. در موضوع ارجاع برجام به کنگره، اتحادیه اروپا یک مانع اصلی جلوگیری از اقدام کنگره بود و همین اخیرا نیز در دیداری که وزرای امور خارجه و خانم موگرینی با آقای ظریف در بروکسل داشتند هر سه وزیر و خانم موگرینی مواضع روشنی داشتند اما پیش کشیدن موضوعاتی مانند برنامه موشکی ایران و اقدامات ایران در منطقه واکنش‌های دیگری را هم از سوی اروپا به همراه داشته است. همان طور که مقامات ایرانی نیز اذعان دارند موضوعات دیگری خارج از برجام بین ایران و غرب همچنان پابرجاست و از سوی دیگر برخی از کشورها مانند فرانسه و بریتانیا در مواضع خود با ترامپ در خصوص نیاز به مذاکره در این موارد با ایران تأکید داشته‌اند. جدای از اینکه اروپا به دلایلی همچون حیثیت اتحادیه و یا موضوع امنیت در خاورمیانه خواهان حفظ برجام است، آمریکا متحد قدیمی اروپا است. تا چه اندازه می توان در مسیر پیش رو در برجام به اروپا امیدوار بود؟ فکر می کنید اروپا تا چه اندازه توان مقاومت در برابر آمریکای ترامپ را خواهد داشت و ایران تا چه اندازه می‌تواند روی اطمینانی که اکنون اروپا تا حدودی تضمین کننده آن است حساب باز کند؟

سوال را از آخر پاسخ می دهم. من معتقد هستم که ایران نه روی اروپا و نه روی هیچکس دیگر «حساب باز نکرده» است. از نظر ایران، مهمترین ضمانت اجرای برجام، خود برجام است و همان عاملی که منجر به انعقاد برجام شد، منجر به ثبات و تداوم آن می‌شود. به عبارت دیگر، جدا از رژیم صهیونیستی و برخی رقبای منطقه‌ای کشورمان، برجام محصول اتفاق نظر تقریبا همه اعضای جامعه بین‌المللی (و نه فقط ایران و پنج بعلاوه یک) برای گذر از یک بن بستی که مطلوب هیچکس نبود و همه در آن متضرر می‌شدند، بود. برجام نقطه عبور از آن وضعیت نامطلوب بود و فروپاشی برجام نه تنها به معنای بازگشت به همان نقطه خطرناک و نامطلوب، بلکه به معنای ورود به دوره‌ای به مراتب خطرناکتر، غیرقابل پیش‌بینی‌تر و نامطلوب‌تر برای همه بازیگران مهم منطقه‌ای و بین‌المللی است.

بعید است آمریکا مرتکب نقض اساسی برجام شود

این عاملی است که موجب ایستادگی اروپا و بقیه کشورها است. اینکه اروپایی‌ها مانع از اقدام کنگره شده باشند، به معنای خواهش کردن یا رو انداختن اروپا به کنگره نیست. بلکه به معنی آن است که اروپایی‌ها عواقب چنین حرکت خطرناکی را به اعضای مجلسین آمریکا گوشزد کرده‌اند و به اصطلاح، عقلای قوم را مجاب کرده‌اند که دست به چنین قماری نزنند. با این توضیح، به نظرم این سوال که اروپا تا چه اندازه توان مقاومت در برابر آمریکا را دارد، سوال دقیقی نخواهد بود. بلکه باید گفت آیا آمریکای ترامپ تا چه اندازه به منطق امنیتی و ساختاری جامعه بین‌الملل پایبند خواهد بود. پاسخ این سوال هم البته در حوزه تخصص من نیست و آمریکاشناسان باید جواب بدهند. اما به نظر می‌رسد با سیستم دیرینه موسوم به «چک و بالانس» که در نظام داخلی آمریکا حاکم است و قوای مختلف به نوعی یکدیگر را کنترل می‌کنند، بعید است که در نهایت آمریکا لااقل به طور آشکار مرتکب نقض اساسی برجام شود. می‌بینیم که همین کنگره که اکثریت آن در دست جمهوری‌خواهان بود و هست و زمانی برای برجام خط و نشان می‌کشید، با رفتن اوباما و آمدن ترامپ حالا کمی مصلحت اندیشانه تر عمل می‌کند و سعی در کنترل اوضاع دارد.

اروپایی‌ها در برابر تحریم‌های ثانویه امریکا دست بسته نخواهند بود

فکر می کنید راهکار اروپا برای مقابله با آنچه احتمال می‌رود آمریکا در نقض برجام به دنبال آن باشد چیست؟

به نظرم اروپا در گام نخست بایستی به طور مداوم، سعی در اقناع مسئولین آمریکایی کرده و اثرات رفتارهای نابخردانه را به آنان گوشزد کند. در گام دوم نیز برای آنان باید روشن کند که در فرض تداوم پایبندی ایران به برجام، چنانچه آمریکا بخواهد بازی را برهم بزند، اروپا به برجام متعهد خواهد ماند و علاوه بر این، از شرکت‌ها و اتباع خود محافظت خواهد کرد. این کاری است که البته در ابعاد کوچکتر، سالها قبل اروپایی‌ها انجام داده‌اند و زمانی که قانون داماتو در آمریکا تحریم‌های ثانویه (یعنی تحریم اشخاص غیرآمریکایی به سبب کار با ایران) را وضع کرد، شدیدا با آن مخالفت کرده و با تهدید امریکا به جنگ تجاری، موفق شدند مانع اجرایی شدن این تحریم‌ها شوند. تنها بعدها بود که با طرح بحث هسته‌ای و صدور قطعنامه‌های شورای امنیت، اروپا و آمریکا همسو شدند. لذا اروپایی‌ها در برابر تحریم‌های ثانویه امریکا دست بسته نخواهند بود.

از سوی دیگر، نباید از نقش سایر بازیگران نیز غافل بود. مثلا روسیه امروز، روسیه 10 سال پیش نیست. روسیه امروز خود مستقیما هدف تحریم‌های آمریکا است و لذا رویکرد این کشور به تحریم‌های ثانویه آمریکا مثلا علیه ایران با رویکرد سابق تفاوت دارد. از سوی دیگر، وضعیت ایران در منطقه نیز با دوره قبل تفاوت دارد. همه اینها موضوعاتی است که باعث می‌شود آمریکا، حتی آمریکای ترامپ، راه ساده‌ای برای نابود کردن برجام در پیش نداشته باشد.