سینمای مستمند!

نشست یازدهمین دوره جشنواره بین‌المللی سینما حقیقت و هشتمین جایزه شهید آوینی و همچنین مهجوریت سینمای مستند در ایران، بهانه‌ای شد تا با چند نفر از مستندسازان در مورد جایگاه تولید آثار مستند، مشکلات مستندسازان و... به گفت‌وگو بپردازیم که در ادامه می‌خوانید.

رسانه‌ای بی واسطه و تاثیرگذار

فرهاد مهران‌فر از کارگردانان، فیلمنامه‌نویسان و پژوهشگرانی است که اغلب آثارش در جشنواره‌های داخلی و بین‌المللی مورد توجه قرار گرفته و جوایز متعددی را کسب کرده‌. او در خصوص جایگاه سینمای مستند در ایران به جام‌جم گفت: در مقطع کنونی سرزمین ایران در پیچ و خم تاریخ حساس و سرنوشت‌سازی قرار دارد که از آن جمله می‌شود به تبیین استراتژی درست ملی در عرصه سیاست جهانی، آسیب‌شناسی و بازنگری عملکردهای اقتصادی، زیست محیطی، فرهنگی ـ‌ اجتماعی و در نتیجه رویکرد عاجل و کارشناسانه در تمامی عرصه‌ها به بستر توسعه پایدار یاد کرد.

کارگردان آثاری چون «موشک کاغذی»، «درخت جان»، «چریکه هورام»، «قطعه زمستانی» و... تصریح کرد: بی‌تردید تولید آثار سینمای مستند، عرصه بی‌بدیلی است که در راستای موارد فوق می‌شود به عنوان رسانه‌ای بی‌واسطه و تاثیرگذار از آن بهره برد. رهروان سینمای مستند غالبا دغدغه‌ای متفاوت نسبت به هنر و سرنوشت بشر و جهان پیرامون دارند. عشق به هستی و زیستمندان و همچنین اعتلای فرهنگ و تمدن، والاترین مقصد و مقصود این کنشگران مسئول و متعهد است. بی‌تردید کسب معرفت و شناخت نسبت به پدیده‌های موردنظر مستندسازان از ملزومات هر اثر مستدل، نقادانه و موثر به حساب می‌آید و هر مستندساز باتجربه و فهیم به پشتوانه منابع پرشمار آکادمیک و آگاهی میدانی که به مدد رسانه‌های مجازی در اختیار همگان است خود و اثرش به تنهایی پتانسیل عملگرایی یک تشکل مردمی (NGO) را در حوزه‌های خاص داراست.

این مستندساز اظهار کرد: از این رو با توجه به شرایط بحرانی فوق الذکر، جایگاه سینمای مستند و حضور و وجود مستندسازان فهیم، شجاع و آینده‌نگر در این برهه سرنوشت‌ساز قابل تاکید و تامل است.

مهران‌فر درخصوص مشکلات مستندسازان خاطرنشان کرد: در نگاه خوشبینانه، کوشش فعالان صنفی مستندساز و مدیران فهیم و دلسوز مراکز تولید و عرضه فیلم مستند، فرصت‌های متنوعی را برای نسل حاضر مستندساز فراهم کرده‌اند، اما پاشنه آشیل تداوم و پویایی این جریان حیاتی، عدم ثبات و شفافیت در جنبه‌های تامین اجتماعی و اقتصادی کنشگران خالق آثار سینمای مستند است.

او درباره تخصیص سالن‌هایی مشخص برای نمایش آثار مستند بیان کرد: اختصاص تنها یک سالن آن هم در تهران بزرگ و نادیده گرفتن مخاطبان پهنه سرزمین بزرگ ایران پاسخگوی این ضرورت نیست بلکه با حضور شایسته در مراکز صدا و سیما، دانشگاه‌ها، مدارس و روابط عمومی سازمان‌های ذی‌نفع به گسترش این فرهنگ‌سازی باید مدد رساند.

مهران‌فر در پایان یادآور شد: بخشی از سرمایه و ظرفیت مغفول مانده به منظور تبلیغ و ترویج آثار مستند ارزشمند در سطح ملی و بین‌المللی، شخصیت‌های علمی، فرهنگی و هنری هستند. پایدار باشند آنانی که در بلبشوی روزمرگی سوداگرانه، دل‌نگران نسل آتی ایرانی و آینده سرزمین مقدس ایران هستند.

کمبود بودجه برای مستندسازی

امیر توده روستا که در سال جاری دبیری جشن مستقل فیلم کوتاه را بر عهده داشت، از کارگردانان جوان سینماست که علاوه بر ساخت فیلم‌های داستانی کوتاه و بلند در بخش مستند نیز فعالیت گسترده‌ای دارد. او درباره جایگاه سینمای مستند در ایران به جام‌جم گفت: سینمای مستند ایران در تمام ادوار از جایگاه و کیفیت بالایی برخوردار بوده است. بخصوص در سال‌های اخیر فیلمسازان نوظهور مستند در کنار فیلمسازان قدیمی توانستند آثار مربوط را هم به لحاظ کیفی و هم موضوع بیش از پیش ارتقا دهند و همین باعث شد سینمای مستند ایران در کنار بخش‌های دیگر آن در نمایش‌های جهانی خود غالبا موفق باشد، اما درباره این‌که این جایگاه چگونه به دست آمده و برای ارتقای آن چه باید کرد گفتنی زیاد است.

کارگردان فیلم‌های «تلألو»، «رادیولوژی»، «یک پرتره» و... گفت: حدود 11 ـ 10 سال پیش بود که جشنواره حقیقت توسط محمد آفریده به‌وجود آمد که کمک بسزایی به رشد کیفی آثار مستند کرد. تا قبل از جشنواره سینما حقیقت، مستندهای بلند ساخته نمی‌شد یا چنانچه ساخته می‌شد فرصتی برای به چالش کشیده شدن نداشت، اما با آمدن جشنواره سینما حقیقت این اتفاق افتاد و سینمای مستند توانست در مسیر بالندگی گام بردارد.

او درباره مشکلات سینمای مستند بیان کرد: سینمای مستند مشکلات متعددی دارد که از جمله آنها می‌توان به بودجه ناکافی تولیدات اشاره کرد، بخصوص این‌که بودجه فرهنگی در سال‌های گذشته رقم بالایی نبوده و باوجود قول‌هایی که داده شده هیچ‌گاه این رقم افزایش پیدا نکرده است. از طرفی به‌دلیل ساختار اکران در سینمای ایران طبیعتا سینمای مستند نمی‌تواند به بازگشت سرمایه چندان خوشبین باشد. در چنین مواقعی حمایت دولت از تولید و نمایش آثار مستند می‌تواند روند رو به رشد تولید آثار مستند و البته کیفیت بالای آنها را تضمین کند. از این رو به نظرم مهم‌ترین مساله کنونی سینمای مستند ایران بحث بودجه است و دیگری سوژه؛ به این دلیل که مستندسازان به دلیل محدودیت‌هایی که وجود دارد با دست باز نمی‌توانند سوژه‌هایی را برای کار کردن انتخاب کنند.

اکران نامناسب فیلم‌های مستند

روناک جعفری، مستندساز سینما و تلویزیون، سینمای مستند را از شریف‌ترین بخش‌های سینمای ایران دانست. او به جام‌جم گفت: سینمای مستند از شریف‌ترین بخش‌های سینمایی است و مستندسازان ما بسیار افتخارآفرین‌تر از فیلمسازان بلندمان هستند. البته نمی‌خواهم بین دو مدیوم سینمای مستند و سینمای بلند مقایسه‌ای انجام دهم، اما ناخودآگاه وقتی این دو را کنار هم می‌گذاریم به این نتیجه می‌رسیم که با وجود این‌که سطح کیفی مستندهای ما بسیار بالاتر از سینمای داستانی و بلندمان است، طلب مستندسازان (طلب از نظر بودجه، اکران و...) در وضعیت خوبی قرار ندارد.

کارگردان مستند سریال «مدار صفر درجه»، «تعزیه عشق» و،،، ادامه داد: سینمای مستند ویترینی دارد به نام سینما حقیقت که هر مستندسازی می‌تواند در آن حضور داشته باشد. البته متاسفانه در آنجا هم با مساله‌ای به نام سانسور موضوعی، مواجه هستیم و به همین دلیل فیلم‌های خیلی از همکاران و پیشکسوتانی که سال‌هاست در این عرصه فعالیت می‌کنند به دلیل قوانین تازه وضع شده از حضور در آنجا جا مانده است! از جمله قوانینی که امسال به تصویب رسیده می‌توان به طرح عدم حضور مستندهای پرتره درباره شخصیت‌های زنده اشاره کرد. چنین قانون‌های جدیدی قطعا مستندسازان را دلزده می‌کند و نگاهی تبعیض‌آمیز در بخش‌های مختلف سینمای مستند به‌وجود می‌آورد. سانسوری که به آن اشاره کردم، حتی در اهدای جوایز سینما حقیقت هم وجود دارد. پارسال خیلی از همکارانم در سینما حقیقت فیلم‌های خوبی داشتند که به دلیل همین سانسور موضوعی کنار گذاشته شدند. او افزود: مستندسازان اکنون به جز مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی که طرح‌های محدود و بخصوصی را تصویب می‌کند و عده تقریبا مشخصی در آن کار می‌کنند جای دیگری برای ارائه طرح‌های مستند ندارند! اکنون وضعیت اکران سینمای مستند محدود به گروه هنر و تجربه است و با این حال سئانس‌هایی را به مستند اختصاص می‌دهند که مرده و محدود است. این اکران قطعا اکران درستی نیست. اکران درست اکرانی است که سئانس و روزهای مشخصی داشته باشد و چنانچه قرار باشد سالن مشخصی به آن اختصاص داده شود باید با مدیریت و برنامه‌ریزی مدونی باشد، چون بدون برنامه‌ریزی هیچ‌گاه کاری به سرانجام نمی‌رسد.

ساناز قنبری