تکفیری‌ها در راه قفقاز

در این مقطع یک خلأ اعتقادی در میان کشورهای حوزه قفقاز ایجاد شد و مشکلات اقتصادی در این جمهوری‌ها از جمله بیکاری، کاهش درآمد، کم سوادی و ناآگاهی نسبت به فرقه وهابیت، موجب نفوذ رادیکالیسم در جوامع قفقاز شد. این شرایط فضای مناسبی را برای شکل‌گیری شبه‌نظامیان جدید به وجود آورد و گروهی از مسلمانان با یک تفسیر افراطی از اسلام، وارد فعالیت‌های مبارزاتی شدند. این گروه‌ها بارها از سوی افراطیون خارجی بخصوص گروه‌های تکفیری مستقر در عربستان، سوریه و عراق و چند کشور غربی از جمله آمریکا، برای تحقق اهداف خود در قفقاز شمالی و بخصوص تضعیف و بی‌ثبات‌سازی روسیه، مورد حمایت قرار گرفتند. جمهوری آذربایجان به عنوان بخشی از حوزه قفقاز که در مجاورت اسلامگراهای افراطی جمهوری داغستان و چچن قرار دارد، نیز در معرض توسعه افراط‌گرایی فرقه‌ای و مذهبی قرار گرفت. در کنار دخالت‌های خارجی، وجود زمینه‌های مساعد داخلی در جمهوری آذربایجان از جمله کم‌توجهی به خطر وهابیت و محدودیت‌های ایجاد شده برای شیعیان، نفوذ تفکرات افراط‌گرایانه را امکانپذیر کرد. البته در مناطقی از جمهوری آذربایجان که اسلام ریشه‌دار بود و مبانی تشیع از سوی روحانیون بومی ترویج می‌شد، مردم اعم از شیعه و سنی نسبت به‌ پذیرش دیدگاه‌های افراطی تمایل نشان ندادند.

در مقطع فعلی و با توجه به شکست داعش در عراق و سوریه، اگرچه انتقال شبه‌نظامیان به روسیه و آذربایجان بعید است، اما تاثیر ایدئولوژیک تفکرات وهابیت بر مسلمانان قفقاز بخصوص در حوزه شمالی کماکان محسوس است. مبلغان سلفی و وهابی، برای تضعیف باورهای دینی مسلمانان و جذب آنان به وهابیت، آموزه‌های اسلام و تشیع در روسیه و بخصوص مناطقی از داغستان و نقاط همجوار با جمهوری آذربایجان را زیر سوال برده و سبک زندگی سلفی را برای مردم تجویز می‌کنند. وهابی‌ها همچنین از ناآگاهی مردم نسبت به اشتراکات تشیع و تسنن، سوءاستفاده کرده و به ایجاد تفرقه و ضدیت اهل سنت با شیعیان دامن می‌زنند. تکفیریون در قالب موسسه‌های به ‌اصطلاح اسلامی بین‌المللی، سعی در جذب افراد مستعد دارند. فعالیت‌های «مجمع جهانی جوانان مسلمان» که دفتر مرکزی آن در جده قرار دارد، موسسه سعودی «الحرمین» و موسسه‌خیریه «ابراهیم الابراهیم» در این عرصه قابل توجه است.

این وضعیت موجب شد مقامات فرهنگی و امنیتی جمهوری آذربایجان نسبت به فعالیت‌ گروه‌های افراطی حساس شده و در واکنش به این تحرکات، علمای دینی، نمایندگان مجلس و جوامع روشنفکری جمهوری آذربایجان، وهابیت را به‌عنوان یک تهدید برای آینده کشور مطرح کرده و خواهان مقابله با آن شدند. مجلس ملی آذربایجان نیز قانونی وضع کرد که بر اساس آن، فعالیت فرقه وهابی، قابل پیگرد قانونی بود.

با توجه به تهدیدهای مشترک افراطیون در منطقه، همکاری کشورهایی همچون ایران، روسیه و آذربایجان، برای ریشه کن کردن این فرقه مورد توجه قرار گرفت. هر یک از این کشورها برای مبارزه با تروریسم انگیزه‌های خاص خود را داشتند. ایران به عنوان همسایه آذربایجان از رشد تروریسم در منطقه قفقاز جنوبی نگران بود و شکل‌گیری مناطق تروریست پرور در نزدیکی مرزها را برنمی‌تابید. روسیه که خود با تروریسم در منطقه قفقاز شمالی درگیر است، در جهت مبارزه بهتر با تروریسم، متمایل به همکاری با ایران و آذربایجان شد.

همفکری این سه کشور موجب شد در نشست روسای جمهور آذربایجان، روسیه و ایران در 18 مرداد 1395 در باکو، بر همکاری مشترک برای مبارزه با تروریسم در منطقه تاکید شود که این سیاست در نشست سال جاری در تهران نیز مورد تاکید قرار گرفت. در مقطع فعلی با توجه به نابودی داعش در عراق و سوریه و تلاش این گروه برای یافتن مقاصد جدید، مقابله با تفکرات افراطی وهابی باید کماکان در دستور کار باشد و مسکو و باکو به‌دقت تحرکات گروه‌های تروریستی را تحت نظر داشته و انگیزه قوی برای مقابله با افراطیون را حفظ کنند.

محسن پاک‌آیین

کارشناس ارشد مسائل بین‌الملل