ظرافت‌های سیاست خارجی در قلب آسیا

اگرچه مرز مشخصی برای آسیای میانه تعریف نشده است، اما در بیشتر مقالات و گزارش‌ها آن را دربرگیرنده پنج کشور قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، قرقیزستان و تاجیکستان دانسته‌اند. وسعت این منطقه حدود چهار میلیون کیلومترمربع (900/993/3) و جمعیت آن حدود 70 میلیون نفر است که بیش از سه چهارم آن مسلمان سنی و حنفی مذهب هستند.

این منطقه از شمال به روسیه، از جنوب به افغانستان و ایران، از غرب به دریای خزر و از شرق به چین محدود می‌شود. آسیای مرکزی با توجه به جمعیتی که در خود جای داده است، منبع و بازاری بزرگ برای دیگر کشورها محسوب می‌شود و از لحاظ سرمایه‌گذاری جذاب، مستقل و مقاوم در برابر نفوذ خارجی خواهد بود.

از سوی دیگر آسیای میانه به عنوان بخشی از گستره حوزه تمدنی ایران، از جایگاه ویژه‌ای در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران برخوردار است. وجود اشتراکات و پیوندهای تاریخی، فرهنگی بین ایران و آسیای میانه و نیز پتانسیل‌های عظیم نفت و گاز، بازار مناسب برای کالاهای ایرانی و از همه مهم‌تر بی‌ارتباط بودن این منطقه با آب‌های آزاد و استفاده از قلمرو ایران به عنوان اقتصادی‌ترین مسیر برای این کشورها، فرصت‌های بالقوه‌ای را پیش روی ایران قرار داده و به نوعی موجب شده تا زمینه‌های مناسبی برای گسترش مناسبات فراهم شود.

سیاست راهبردی جمهوری اسلامی ایران در آسیای مرکزی از ابتدای استقلال کشورهای آسیای مرکزی بر اساس اعتمادسازی، تقویت صلح پایدار، بهره‌برداری از منابع طبیعی با هدف ایجاد پیوندهای اقتصادی زیربنایی و ساختاری، سرمایه‌گذاری و مشارکت در طرح‌ها و پروژه‌های زیربنایی (انرژی، حمل و نقل) در کشورهای منطقه است.

کشوری پهناور و پیشرو

قزاقستان، پهناورترین کشور در میان پنج کشور آسیای میانه است و می‌توان آن را کشور پیشرو در این منطقه خطاب کرد. این کشور در سال‌های اخیر تلاش کرده جایگاه خود را در عرصه بین‌المللی ارتقا دهد و شاید بتوان میزبانی برخی مذاکرات مهم بین‌المللی از جمله مذاکرات هسته‌ای ایران در آلماتی و مذاکرات اخیر مربوط به سوریه در آستانه را در همین راستا ارزیابی کرد. همچنین استقرار بانک سوخت هسته‌ای بین‌المللی در این کشور را می‌توان نشانه‌ای از اعتماد بالای کشورها به قزاقستان عنوان کرد. جمعیت این کشور حدود 17 میلیون نفر است و با توجه به داشتن طولانی‌ترین مرز با دریای خزر نمی‌توان از اهمیت و نقش این کشور در تعیین رژیم حقوقی دریای خزر که سال هاست میان کشورهای هم مرز با این دریا مورد بحث است، غفلت کرد. قزاقستان همچنین با توجه به پتانسیل‌هایی که دارد از نقش مهمی در برقراری و حفظ صلح و امنیت و ثبات در منطقه برخوردار است. عضویت مؤثر این کشور در سازمان کشورهای مشترک المنافع و سازمان امنیت و همکاری اروپا، از دیگر نکات قابل توجه در مورد این کشور است.

حرکت در مسیر لغو روادید

جمهوری قرقیزستان، کشوری محصور در خشکی با جمعیتی حدود شش میلیون نفر است که 80 درصد از این جمعیت، مسلمان هستند. در سفر رئیس‌جمهور کشورمان به بیشکک که در زمستان سال قبل انجام شد، جمهوری اسلامی ایران و جمهوری قرقیزستان برای توسعه همکاری‌های خود در حوزه‌های متنوع سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، یک سند همکاری ده ساله منتشر کردند.

در نقشه راه همکاری‌های ایران و قرقیزستان که برای یک دوره ده ساله تدوین شده، مسیرهای توسعه سریع همکاری‌های دو کشور در بخش‌های «سیاسی»، «تجاری و اقتصادی»، «نیرو و صنعت»، «حمل و نقل و ارتباطات»، «کشاورزی و صنایع تبدیلی»، «همکاری‌های استانی»، «فرهنگی و بشردوستانه، علمی و فنی، گردشگری و حوزه بهداشت» و «امنیت و مبارزه با بلایای طبیعی و حفاظت محیط‌زیست» هدف‌گذاری شده است. همچنین دو کشور در مسیر لغو روادید حرکت می‌کنند و آن‌طور که گفته شده، این لغو روادید در سه مرحله انجام می‌شود؛ لغو روادید برای تجار، بازرگانان، بخش‌های صنعتی، کارآفرینان و تولیدگران و در مرحله بعدی لغو روادید برای گروه‌های توریستی و مرحله سوم نیز لغو کامل روادید میان دو کشور.

گسترش سریع ارتباطات بین‌المللی

پس از قزاقستان، شاید بتوان ازبکستان را مهم‌ترین کشور منطقه آسیای میانه دانست که پس از انتخابات ریاست جمهوری این کشور در سال 95 و انتخاب شوکت میرضیایف به عنوان رئیس‌جمهور ازبکستان، دولت این کشور با آهنگی سریع در حال گسترش ارتباطات خود و در تلاش برای جلب توجه سرمایه‌گذاران خارجی است.

اهمیت استراتژیک ازبکستان در منطقه به این سبب است که این کشور در قلب آسیای مرکزی بین دو رود آمودریا و سیر دریا قرار گرفته و با تمام جمهوری‌های منطقه، مرز مشترک دارد. همچنین از سوی جنوب با افغانستان هم مرز است . این کشور با حدود 32 میلیون نفر به عنوان پرجمعیت‌ترین جمهوری این منطقه محسوب می‌شود و مردم آن با فرهنگ اسلامی پیوندهای دیرینه دارند. از لحاظ فرهنگی، مردم برخی از مناطق این کشور از قبیل سمرقند و بخارا هنوز به زبان فارسی سخن می‌گویند.

از سوی دیگر به بهانه مبارزه با تروریسم، در سه کشور ازبکستان، قرقیزستان و تاجیکستان پایگاه‌های نظامی آمریکایی ایجاد شده و همچنین کنگره آمریکا در مقطعی به منظور مبارزه با اسلامگرایی مبلغ 160 میلیون دلار به ازبکستان کمک کرد.

دلیل سردی روابط تهران و دوشنبه

تاجیکستان کشوری فارسی زبان است و پیوندهای تاریخی، فرهنگی و زبانی موجود میان این کشور با جمهوری اسلامی ایران همواره بر توجهات این دو کشور نسبت به یکدیگر افزوده است.

ایران یکی از نخستین کشورهایی بود که استقلال تاجیکستان را به رسمیت شناخت و از همان آغاز، توسعه روابط با این کشور را مورد توجه قرار داد. پس از آن، در جریان جنگ داخلی تاجیکستان در فاصله سال‌های 1992 تا 1997، ایران تلاش‌های فراوانی برای میانجیگری و پایان دادن به درگیری‌ها انجام داد که نمود آن، برگزاری مذاکرات صلح دولت تاجیکستان و مخالفان در تهران بود. در پی پایان یافتن جنگ داخلی در تاجیکستان نیز ایران تلاش خود را برای فعال شدن در حوزه اقتصادی این کشور جهت‌دهی کرد که مشارکت در پروژه‌های زیرساختی این کشور، مشخصا در حوزه‌های سدسازی و راه سازی، مهم‌ترین جنبه آن به شمار می‌رفت.

با این حال، نگاهی به روند کلی روابط ایران و تاجیکستان نشان می‌دهد سطح روابط میان دو کشور همواره با پتانسیل‌های موجود فاصله فراوانی داشته است و بخصوص در یکی دو سال اخیر نه تنها از رشد کافی برخوردار نبوده، بلکه به دلایلی به سردی گراییده است تا جایی که گفته می‌شود دلیل اصلی مطرح نشدن عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای، مخالفت‌های تاجیکستان است.

یکی از دلایل سردی این روابط، همان پروژه ایران‌هراسی است که برخی کشورها سعی بر دامن زدن به آن دارند و مدعی اند ایران قصد دارد ضمن اعمال نفوذ بر جمهوری‌های مسلمان‌نشین آسیای مرکزی، زمینه روی کار آمدن دولت‌های اسلامی را در این کشورها فراهم سازد.

از دیگر مسائل می‌توان به پرونده فساد مالی بابک زنجانی اشاره کرد که به واسطه ارتباطات مالی و اقتصادی وی با تاجیکستان باعث ایجاد ابهاماتی در این زمینه شد. همزمان با کاهش سطح روابط میان تهران و دوشنبه، عربستان سعودی روند توسعه روابط با تاجیکستان را آغاز کرده و سعودی‌ها کوشش می‌کنند با وعده کمک مالی به مقامات تاجیک به نوعی در مقابله با ایران یارگیری کنند.

جایگاه استراتژیک ترکمنستان برای ایران

ترکمنستان، یکی از همسایگان جمهوری اسلامی ایران است که مرز طولانی مشترکی با کشورمان دارد و همین مساله جایگاه استراتژیک خاصی به ترکمنستان در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران اختصاص داده است.

در گذشته ترکمنستان بخشی از خاک ایران بوده است و به این دلیل، نوعی ارتباط درونی بخصوص به لحاظ فرهنگی میان دو کشور وجود دارد، اما به لحاظ روابط میان کشورها، تاریخ روابط ایران و ترکمنستان به حدود سال 1370 هجری شمسی، یعنی زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال ترکمنستان برمی‌گردد و پس از اعلام استقلال ترکمنستان از شوروی سابق در 27 اکتبر 1991میلادی، ایران جزو اولین کشورهایی بود که پس از به رسمیت شناختن استقلال این کشور، سفارت خود را در عشق‌آباد دایر کرد. پس از آن ترکمنستان با افتتاح سفارت خود در تهران اولین سفیر خود را در آگوست 1992 میلادی به ایران اعزام کرد.

برای ترکمنستان، ایران کشوری با خصوصیات ویژه است و برای ایران نیز ترکمنستان محیط مناسبی برای ارتقای سطح همکاری‌ها با آسیای مرکزی قلمداد می‌شود. به این جهت، ثبات و امنیت در منطقه یک اصل اساسی برای هر دو طرف است. عضویت ترکمنستان در اکو و همچنین هم‌مرز بودن آن با دریای خزر از دیگر مواردی است که بر اهمیت این کشور در سیاست خارجی کشورمان افزوده است.