نتایج سفر اردوغان به خلیج فارس

رئیس‎جمهوری ترکیه درباره سفر دو روزه ‏اش به دوحه، ریاض و کویت گفت: این سفر به کاهش بحران در روابط قطر با چند کشور عربی کمک کرده است. رجب طیب اردوغان با این حال اذعان کرد: طبعا خراب کردن چیزی راحت است، ما بازسازی آنچه ویران شده، دشوار است و از سرگیری روابط بین کشورها زمان بر است.

اما در مقابل وزیر مشاور در امور خارجه امارات متحده عربی در واکنش به سفر رجب طیب اردوغان به دوحه، در توییت خود نوشت: بازبینی مواضع برای قطر پر فایده‌تر از دیدارهای تکراری است. انور قرقاش بی‌طرفی در بحران قطر را بهترین گزینه برای ترکیه دانست و نوشت: سفر رئیس‌جمهوری ترکیه به قطر هیچ دستاوردی نداشت.

روزنامه الشرق الاوسط هم به نقل از منابع عالی‎رتبه در ترکیه نوشت: رئیس‌جمهوری ترکیه از میانجیگری کویت و حل سریع بحران قطر تاکید کرد، اما راسا هیچ پیشنهاد یا طرحی برای حل بحران ارائه نکرد.

اهداف سفر اردوغان به حوزه خلیج فارس

اما در ارزیابی نتایج سفر اردوغان به قطر، عربستان و کویت تنها نباید به تاثیر آن بر بحران قطر توجه کرد. بلکه باید دید هدف محوری اردوغان در این سفر چه بود؟ چاره‌جویی برای بحران قطر، یا تامین منافع سیاسی و اقتصادی ترکیه؟

به نظر نگارنده اگر هدف سفر اردوغان به سه کشور حاشیه جنوبی خلیج فارس را در جستجوی راهی برای حل و فصل بحران قطر ارزیابی کنیم، طبعا هیچ نتیجه محسوسی برای این سفر نمی‎توانیم در نظر بگیریم.

چنانکه انور قرقاش وزیر مشاور در امور خارجه امارات متحده عربی هم ضمن تاکید بر بی‎نتیجه بودن این سفر در حل بحران قطر، با لحنی غیردیپلماتیک از سفر اردوغان به عنوان بخشی از دیدارهای تکراری یاد کرد و به آنکارا گوشزد کرد که «بهترین گزینه برای ترکیه در بحران قطر بی‌طرفی است.»

دستان خالی اردوغان در حل بحران قطر

درباره علت بی‌نتیجه بودن سفر اردوغان به سه کشور حاشیه خلیج فارس چند فرض را می‎توان مطرح کرد:

نخست اینکه از نظر کشورهای تحریم کننده قطر، ترکیه بخشی از چالش است، چنانکه در مفاد شرایط سیزده‎گانه 4 کشور عربی صراحتا از ضرورت تعطیلی پایگاه نظامی ترکیه در قطر یاد شده است. اما ترکیه به همراه مقامات قطر تعطیلی این پایگاه نظامی را درخواستی غیرمنطقی و غیرقابل اجرا دانسته و دایر شدن آن را بی ارتباط با تحولات اخیر در روابط قطر با برخی کشورهای عربی اعلام کردند.

بعلاوه پارلمان ترکیه پس از آغاز بحران در روابط قطر با 4 کشور عربی به صورت شتاب‌زده طرح افزایش حضور نیرو در پایگاه نظامی این کشور در قطر را تصویب کرد؛ و در پی آن نظامیان و تجهیزات جدید نظامی از ترکیه به قطر ارسال شدند.

در این چارچوب ششمین مرحله از اعزام نظامیان ترکیه به قطر در یک ماه گذشته صورت گرفت تا شمار نظامیان ترکیه در قطر به 6 هزار نفر برسد. آنکارا با این اقدام، به جبهه سعودی اعلام کرد که از امنیت قطر دفاع می‌کند و مخالف تعرض، تحریم و فشار 4 کشور عربی علیه قطر است.

به همین دلیل وزیر مشاور در امور خارجه امارات متحده عربی با بیانی غیر دیپلماتیک به رئیس‎جمهوری ترکیه توصیه کرد که موضع بی‌طرفی خود را حفظ کند، و به فکر وساطت برای حل بحران قطر نباشد. این موضع انور قرقاش نوعی اعتراض به وجود پایگاه نظامی ترکیه در قطر و افزایش نظامیان و تجهیزات ترکیه در این کشور است، که نشان از طرفداری آنکارا از دوحه دارد.

نکته دیگری که ترکیه را از نگاه 4 کشور عربی به بخشی از بحران تبدیل می‎کند، خواستگاه اخوانی حزب عدالت و توسعه و شخص رجب طیب اردوغان و حمایت صریح آنکارا از اخوان‌المسلمین در منطقه به ویژه در مصر و سوریه است.

در واقع 4 کشور عربستان، امارات، بحرین و مصر، جماعت اخوان‌المسلمین را گروهی تروریستی قلمداد کرده و ضمن ممنوع کردن فعالیت این جماعت در کشورهای خود از دیگر کشورها هم خواسته‎اند که از حمایت و پناه دادن به اعضای جماعت اخوان‎المسلمین خودداری کنند.

به همین دلیل یکی از مطالبات 4 کشور عربی از قطر، قطع حمایت و ارتباطات دوحه با جماعت اخوان المسلمین و اخراج اعضای این جماعت از قطر بوده است، و بعید نیست که در آینده نزدیک این کشورها چنین مطالبه‌ای را از ترکیه هم داشته باشند.

در این چارچوب ترکیه هم از یک منظر بخشی از چالش با 4 کشور عربی به شمار می‎آید.

دوم اینکه ترکیه از کشورهایی است که با آغاز تحریم 4 کشور عربی علیه قطر، مسیر هوایی خود را بر روی دوحه گشوده و صادرات خود به این کشور را با هدف جبران تحریم کشورهای عربی علیه قطر افزایش داده است. به عبارت دیگر ترکیه عملا در بحران قطر در کنار دوحه قرار گرفته و تلاش کرده زهر تحریم این کشورها علیه قطر را بگیرد و به نوعی فشار 4 کشور عربی علیه قطر را بی‌اثر کند.

نظر به نکاتی که مطرح شد، ترکیه اساسا مقام میانجیگری در بحران قطر را نداشته و ندارد؛ و طبعا سفر رجب طیب اردوغان رئیس‎جمهوری ترکیه به قطر، عربستان و کویت از این منظر هیچ دستاوردی به همراه نداشته است.

اهداف دیگر سفر اردوغان به حاشیه خلیج فارس

اگرچه وساطت برای حل بحران قطر ‎بخشی از اهداف اردوغان در سفر به قطر، عربستان و کویت بوده است، اما نباید اهداف این سفر را تنها در چاره‌جویی بحران قطر خلاصه کرد. در واقع آنچه برای اردوغان از میانجیگری میان کشورهای عربی مهمتر است، تضمین مناسبات و روابط سیاسی، اقتصادی و تجاری با کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس است.

اردوغان در این سفر، به ویژه در دیدار با ملک سلمان، شاه عربستان در خصوص بحران قطر، مساله جنگ در سوریه، روابط دوجانبه و توسعه همکاری‌ها در زمینه‎های سرمایه‌گذاری‌، گردشگری و صنایع دفاعی مذاکره کرد.

در حوزه اقتصادی رئیس جمهوری ترکیه نگاه ویژه‌ای به بازار و ذخایر مالی و قدرت سرمایه‌گذاری خارجی کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس دارد. مطابق جدیدترین آمارها حجم مناسبات ترکیه با کشورهای حاشیه خلیج فارس از مرز 17 میلیارد دلار فراتر رفته و ترکیه تلاش می‎کوشد ضمن جذب بازار صنعتی شورای همکاری خلیج فارس به ویژه در صنعت دفاعی، از ظرفیت مالی گردشگران پولدار عرب برای احیای دوباره صنعت توریسم خود استفاده کند.

در حال حاضر حجم مبادلات تجاری ترکیه و عربستان سعودی سالیانه بیش از 8 میلیارد دلار است، ضمن اینکه ترکیه با قطر هم چشم انداز رسیدن به رقم 5 میلیارد دلاری در مناسبات دوجانبه را پیش رو دارند.

در دیدار اردیبهشت ماه گذشته اردوغان از کویت هم امتیاز توسعه فرودگاه کویت به شرکت‌های ترکیه واگذار شد. ارزش این قرارداد 4 میلیارد و 300 میلیون دلار اعلام شده است.

همچنین اردوغان در صدد است قرارداد دو میلیارد دلاری فروش سلاح به عربستان را که در سال 1392 منعقد شده، اما از سوی ریاض به صورت یکجانبه لغو شده است، دوباره احیا کند.

چنانکه که پیداست، منابع مالی و قدرت سرمایه گذاری بالای کشورهای حاشیه خلیج فارس و بازار پر مصرف و ولخرج این منطقه «به اصطلاح مشهور» چشم تجار و دولتمردان ترکیه را گرد کرده است، و آنکارا بنا ندارد به تبع بحران قطر مشمول نگاه منفی ریاض و ابوظبی شود، و فرصت‎های تجاری و اقتصادی اغواکننده حاشیه خلیج فارس را به دلیل اختلافات سیاسی و منطقه‌ای با عربستان و امارات متحده عربی از دست بدهد.

از این منظر مهمترین هدف سفر اردوغان به کشورهای حاشیه خلیج فارس، اطمینان یافتن از ثبات مناسبات اقتصادی با این کشورهاست. طبعا در این چارچوب اردوغان آمادگی لازم را برای دادن اطمینان به طرف‎های عرب منطقه جهت عدم مداخله در بحران قطر داشته است. در این چارچوب حفظ نوعی بی‎طرفی فعال در بحران قطر به نوعی که مشمول تعطیلی پایگاه نظامی این کشور در قطر نشود، می تواند ایده‎آل مورد نظر اردوغان در بحران قطر باشد.

در حوزه سیاسی هم اولویت پیش روی آنکارا همچنان تحکیم مناسبات با اتحادیه عرب، شورای همکاری خلیج فارس و استفاده از ظرفیت سیاسی کشورهایی مثل عربستان برای تثبیت و تقویت موقعیت منطقه‌ای ترکیه است.

در این چارچوب همداستانی خاموش با موج ایران هراسی در منطقه و تضعیف قدرت و موقعیت منطقه‌ای ایران و جبهه مقاومت، هدف نانوشته‌ای است که اردوغان را با سران تازه‎ کار و نورسیده سعودی همراه می‎سازد.

در واقع ترکیه در تحولات مختلف منطقه از سوریه و عراق تا یمن و بحرین و قطر نوعی رقابت قدرت با ایران را فراروی خود دارد، و به رغم اختلافی که در بسیاری از این حوزه‌ها با جبهه عربی به رهبری عربستان دارد، می‎کوشد با مدیریت این اختلافات، از ظرفیت جبهه عربی به رهبری عربستان برای موازنه مثبت قدرت در برابر ایران بهره بگیرد.

نزدیکی مواضع ترکیه در برابر حاکمیت سوریه و عراق با عربستان، به رغم اختلاف طرفین در حمایت از جریان‎های سیاسی فعال در این دو کشور و افقی متفاوتی که آنکارا و ریاض برای آینده سوریه و عراق تعریف کرده‌اند گویای تلاش آل سعود برای استفاده از ظرفیت‌ عربستان در برابر نفوذ موثر ایران در دمشق و بغداد است.

و نکته پایانی مساله امنیتی و مبارزه با تروریسم است. در این چارچوب ترکیه در سال‎های اخیر تفاهم نامه و توافقنامه‎های مهمی را با کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس منعقد کرده است که مهمترین آنها قرارداد تاسیس پایگاه نظامی در قطر و برگزاری رزمایش‎های نظامی مشترک با عربستان در خلیج فارس است.

ترکیه با این رویکرد تلاش کرده است رویه‌ای مشترک را برای مبارزه با تروریسم، جرایم سازمان یافته و تامین امنیت منطقه ای با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس آغاز کند. طبعا موقعیت ترکیه به عنوان یکی از متحدان امنیتی غرب و از کشورهای مهم عضو سازمان پیمان آتلانتیک شمالی، ناتو، و نگرانی‎های خودساخته جبهه سعودی از اقتدار نظامی و امنیتی ایران در منطقه خلیج فارس و دریای عمان بخشی از انگیزه‌های کشورهای عرب منطقه برای توسعه همکاری‎های امنیتی، نظامی و دفاعی شورای همکاری خلیج فارس با ترکیه به شمار می‎آید.

نتیجه

در مجموع به نظر می‎رسد سفر دو روزه رجب طیب اردوغان، رئیس‎جمهوری ترکیه به سه کشور عربستان، قطر و کویت، اگر چه تلاشی ناامیدانه برای حل بحران قطر بوده و در عمل هم به نتیجه‌ای در این خصوص دست نیافته است، اما فراتر از این هدف، اهداف مهمتر دیگری را مد نظر داشته است.

در واقع تضمین منافع عمیق و بلند مدت اقتصادی، سیاسی و امنیتی ترکیه در منطقه و اطمینان از عدم تاثیر منفی بحران قطر بر روابط آنکارا با شورای همکاری خلیج فارس مهمترین هدف سفر اردوغان به منطقه بود، که دست کم برای کوتاه مدت، تا حدود زیادی تامین شده است.

و نکته پایانی اینکه ترکیه در راهبردهای کلان سیاسی و منطقه‎ای خود به رغم پاره‎ای اشتراکات، اختلافاتی هم با برخی اعضای شورای همکاری خلیج فارس دارد، که می‎تواند آینده روابط آنکارا با شورای همکاری را با چالش‌های جدی مواجه سازد.

خواستگاه سلفی عربستان و امارات در برابر خواستگاه اخوانی اردوغان در کنار منافع متعارض ترکیه با عربستان در عراق و سوریه و رقابت همزمان آنکارا و ریاض برای تحمیل موضع برتر خود در آینده جهان اسلام از جمله چالش‎هایی است که می‎تواند آینده مناسبات ترکیه با عربستان و به تبع آن شورای همکاری خلیج فارس را تنظیم کند.

یوسف اسماعیلی/ جام جم آنلاین