توافق روسی – آمریکایی آتش بس در سوریه

به گفته سرگئی لاوروف، روسیه، آمریکا و اردن در رابطه با ایجاد منطقه کاهش تنش‎ها در جنوب غرب سوریه یک یادداشت تفاهم امضا کردند.

جزئیات آتش بس

مذاکرات مربوط به توافق آمریکا و روسیه برای آتش بس در جنوب غرب سوریه، به ماه‎ها پیش بر می‌گردد. در این چارچوب مذاکرات کارشناسی دو طرف با نظارت «برت مک گورگ» مسئول آمریکا در جنگ ضد داعش با طرف روسی که نام او فاش نشد آغاز شد. اردن هم به جهت موقعیت مرزی خود در جنوب سوریه در جریان این مذاکرات و توافق قرار گرفت.

رژیم صهیونیستی هم به جهت قرار گرفتن در مرزهای غربی سوریه، اگرچه بخشی از مذاکرات نبوده، اما از ابتدا در جریان جزئیات و محورهای این توافق قرار داشته است.

به گفته وزیر امور خارجه روسیه کارشناسان سه کشور روسیه، آمریکا و اردن پس از چندین روز رایزنی سرانجام روز جمعه در امان،‌ پایتخت اردن به توافقی درباره آتش‌بس در جنوب غرب سوریه دست یافتند که شامل مناطق درعا، قنیطره و سویداء می‌شود. مطابق این توافقنامه آتش بس از ساعت 12 ظهر روز نهم ژوئیه (یکشنبه 18 تیرماه) به وقت محلی دمشق آغاز می‌شود.

سرگئی لاوروف تاکید کرد که روسیه و آمریکا مسئولیت برپایی و تضمین آتش‌بس از سوی همه گروه‌های فعال در این مناطق را به عهده گرفته‌اند. سرگئی لاوروف همچنین از تایید این آتش بس در دیدار روسای جمهوری آمریکا و روسیه در دیدار روز جمعه در هامبورگ لندن خبر داد.

روزنامه سعودی «الحیاة» مدعی شد، توافق آمریکا و روسیه شامل مجموعه گسترده‌ای از مسائل امنیتی، نظامی، سیاسی، تقسیم نفوذ، امنیت و مرزهای سوریه می‌شود. به نوشته این روزنامه توافق جدید شامل بر دو اصل استوار است: نخست؛ ابقای بشار اسد در مسند قدرت به عنوان رئیس جمهور و دوم دور کردن نیروهای ایران از مناطق مرزی و همکاری با روسیه برای ایجاد مناطق امن.

به گفته برخی منابع دیپلماتیک مسکو و واشنگتن همچنین درباره نابودی داعش در سوریه و تقسیم مناطق تحت اشغال داعش به دو منطقه نفوذ برای آمریکا و روسیه توافق کرده‌اند.

در چارچوب این توافق قرار است اداره منطقه مرزی سوریه و اردن به دمشق واگذار شود تا مناسبات و مبادلات اقتصادی خود در این منطقه را حفظ کند.

مرزهای عراق و عملیات بازپس گیری دیرالزور هم به ارتش و دولت سوریه واگذار می‌شود تا دامنه نفوذ خود را به صورت کامل تا مرز عراق ادامه دهد.

اما درباره مرزهای سوریه با رژیم صهیونیستی اختلافات جدی وجود دارد. تلاویو با نفوذ دولت سوریه و به تبع آن حزب‌الله لبنان بر مرزهای شرقی سرزمین های اشغالی مخالفت کرده، و احتمال واگذاری امنیت این بخش از مرزهای سوریه به روسیه مطرح شده است.

با این حال روزنامه سعودی الحیات به نقل از منابع آمریکایی اعلام کرد: مطابق توافق واشنگتن و مسکو بشار اسد رییس‌جمهوری سوریه درمقام خود ابقا خواهد شد، و در کوتاه مدت برنامه ای برای جایگزینی وی وجود ندارد.

آمریکا و روسیه، روابطی پر تنش

علاوه بر رقابت راهبردی و اختلاف دیدگاه آمریکا و روسیه در موارد متخلف سیاسی، اقتصادی و امنیتی؛ روابط دو کشور در سال‌های اخیر مشخصا تحت تاثیر بحرام‎ها و عوامل مختلف بوده است.

بحران اوکراین در سال 2014 میلادی این دو کشور را رودروی هم قرار داده و سرآغاز دور جدید تحریم‌های آمریکا و اروپا علیه روسیه بوده است. در سال جاری میلادی و پس از روی کار آمدن ترامپ هم در چند مرحله تحریم‎هایی را علیه روسیه اعمال کرده است.

در جدیدترین مورد سنای آمریکا در روز چهارشنبه، 24 خرداد ماه گذشته طرحی را تصویب کرد که در آن روسیه به خاطر مداخله در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا و نقشش در بحران اوکراین هدف تحریم‌های جدید قرار گرفته است. تحریم‌های جدید آمریکا علیه روسیه مورد انتقاد برخی متحدان اروپایی آمریکا از جمله آلمان واقع شد.

برگیته تسیپریس، وزیر اقتصاد آلمان ایالات متحده آمریکا را متهم کرد که «رویکرد مشترک» با اتحادیه اروپا در زمینه تحریم روسیه را کنار گذاشته و هشدار داد که اگر نتیجه طرح جدید سنا «مجازات» شرکت‌های آلمانی طرف قرارداد با روسیه باشد، آلمان به این مصوبه واکنش نشان خواهد داد.

آمریکا در اوایل اردیبهشت ماه هم تحریم‌های جدیدی را علیه هفت مقام دولتی روسیه و 17 شرکت روسی مرتبط با ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور این کشور اعمال کرد.

همچنین دونالد ترامپ روز پنجشنبه در آستانه دیدار با ولادیمیر پوتین از نقش «بی ثبات کننده» روسیه در اروپای شرقی انتقاد کرده بود.

دومین عامل تنش ساز در روابط روسیه و آمریکا، اتهام دخالت سایبری روسیه در انتخابات ریاست جمهوری اخیر آمریکا و حمایت روسیه از کمپین انتخاباتی دونالد ترامپ دیگر موضوعی است که هواداران دموکرات و مخالفان ترامپ حتی در حزب جمهوری خواه در پیگیری آن جدی نشان داده اند.

در همین چارچوب باراک اوباما در روزهای پایانی ریاست جمهوری خود فرمان اخراج 35 دیپلمات روس و تحریم رئیس سازمان اطلاعات روسیه را امضاء کرد و گفت «این همه پاسخ ما به روسیه نیست.»

پیش از این هم دفتر کنترل دارایی‌های خارجی وزارت خزانه‌داری آمریکا 6 مقام و 5 نهاد و شرکت روسی را به دلیل دست داشتن در «اقدام شرورانه سایبری علیه منافع و امنیت ملی آمریکا» تحریم کرده بود.

سومین موضوع که موجب تنش در روابط آمریکا و روسیه شده است، بحران سوریه است. مسکو و واشنگتن همدیگر را به تخریب روند صلح و حمایت از یکی از طرف‌های درگیر در سوریه متهم می‌کنند.

بعلاوه آمریکا و روسیه در مسائلی نظیر برجام و روابط با جمهوری اسلامی ایران و کره‎شمالی اختلافات راهبردی و مستمری داشته و دارند.

آتش‌بس جدید با توافق بر کاهش تنش

خبر توافق آتش بس سه جانبه آمریکا - روسیه - اردن درباره سوریه در حالی اعلام شد که سه کشور ایران، روسیه و ترکیه از ماه‎ها پیش ابتکار مذاکرات صلح آستانه را طراحی کرده و در این چارچوب در اردیبهشت ماه توافق کاهش تنش در 4 منطقه در سوریه را امضا کردند.

به گفته مقامات دیپلماتیک توافق آتش‌بس جدید با توافق مناطق کاهش تنش که بر اساس توافق روسیه، ترکیه و ایران آغاز و اجرایی شده است، متفاوت است.

تحلیل توافق آمریکایی – روسی

از آغاز بحران سوریه و ورود مستقیم روسیه به این بحران، بر این نکته تاکید شده است که برون رفت از این بحران در گرو توافق روسیه و آمریکاست.

از نگاه واشنگتن، کشور سوریه به عنوان کشوری در مجاورت مرزهای سرزمین‎های اشغالی دارای اهمیت راهبردی است و هرگونه تغییری در حاکمیت و رویکردهای دولت سوریه باید منطبق با استراتژی خاورمیانه‎ای آمریکا باشد.

از نگاه مسکو هم سوریه، میزبان اصلی ترین پایگاه نظامی روسیه در غرب آسیا، سواحل شرقی مدیترانه است و به همین دلیل سوریه در تامین منافع امنیتی روسیه به ویژه در حوزه نفوذ ناتو در دریای مدیترانه نقش راهبردی و تعیین کننده دارد. به همین دلیل مسکو در خصوص هر گونه تغییر در ساختار سیاسی سوریه حساس است.

این موقعیت راهبردی سوریه برای دو قطب اصلی قدرت در نظام بین‎الملل موجب شده که حل بحران در این کشور به ملاحظات رقابت قدرت میان روسیه و آمریکا گره بخورد. در طول حدود 6 سال و نیم گذشته هر یک از دو طرف تلاش کرده است، بحران در سوریه را در چارچوب ملاحظات و راهبردهای منطقه ای خود مدیریت کند، و سازوکاری برای خروج از بحران بیابد.

اما آنچه در عمل اتفاق افتاد، نگرانی و تحفظ عمیق رئیس جمهوری سابق آمریکا برای ورود به جنگی دیگر در خاورمیانه بود. در واقع باراک اوباما در جنگ سوریه ترجیح داد به جای ورود مستقیم به جنگ، رهبری ائتلافی را به عهده بگیرد که عملیات میدانی آن به عهده متحدان منطقه ای آمریکا نظیر ترکیه، اردن، و عربستان باشد، و ایالات متحده تنها در حوزه تجهیزاتی و اطلاعاتی به این کشورها کمک کند.

این وضعیت، شرایط را برای ورود مستقیم روسیه به جنگ در سوریه فراهم کرد، و مسکو در کنار ایران و متحدان منطقه ای ایران، حمایت از دولت قانونی سوریه را به عهده گرفتند.

موقعیت جاری در جنگ سوریه، عملا روند تحولات را به نفع روسیه و متحدان داخلی و منطقه ای روسیه رقم زد، و جریان همراه با آمریکا در منطقه و داخل سوریه را در موقعیت دشواری قرار داد.

دونالد ترامپ رئیس جمهوری آمریکا نیز با انتقاد از موضع ضعف و بی عملی باراک اوباما در بحران سوریه همواره بر ضرورت حل و فصل بحران تاکید کرد، و تعامل با روسیه را در این راه برگزید.

نکات مهم در توافق جدید آتش بس

آنچه از جزئیات توافق آتش بس میان روسیه و آمریکا بر می آید، عبور آمریکا از شرط حذف اسد از آینده سوریه است که نقش تعیین کننده در حفظ ساختار سیاسی و نظم موجود در این کشور دارد.

پذیرش ابقای اسد در قدرت، یک عقب نشینی آشکار از سوی مقامات آمریکایی است که راهبرد خود را در طول بحران سوریه بر حذف اسد و تغییر ساختار موجود سیاسی این کشور بنا کرده بودند.

طبعا دستاوردهای مهم ارتش سوریه در حفظ پایتخت و آزادسازی تدریجی مناطق مهمی از کشور که نفوذ ارتش را از مرزهای غربی در مدیترانه تا مرزهای شرقی در مرز عراق گسترش داده است، نقش مهمی در عقب نشینی آمریکا از شرط برکناری اسد داشته است.

حمایت های موثر ایران و روسیه در تغییر موازنه قدرت در سوریه و تثبیت موقعیت بشار اسد، حقیقتی است که در عقب نشینی آمریکا از شرط حذف اسد در آینده سوریه نقش محوری داشته است.

نکته دوم در توافق آتش بس آمریکا و روسیه توافق درباره نابودی داعش است. این توافق از جهت زمانی پس از شکست کامل داعش در عراق و تنگ شدن حلقه محاصر ارتش سوریه علیه داعش صورت گرفته و نشان از ناامیدی کامل آمریکا از توانمندی داعش در سرنگونی دولت سوریه دارد.

به عبارت دیگر آمریکا با استفاده از جریان های تروریستی در کنار معارضان میانه رو در سوریه تلاش کرده در گام اول زمینه برکناری اسد و تغییر ساختار سیاسی سوریه را فراهم کند، و در گام دوم راه مبارزه با داعش را در پیش بگیرد.

اما در شرایطی که داعش پایگاه های اصلی قدرت خود در عراق و سوریه را از دست داده است، اصرار بر تاکتیک استفاده از داعش جهت سرنگونی اسد، وجاهت خود را از دست داده، و مقامات آمریکایی را به توافق قطعی با روسیه برای نابودی داعش متقاعد کرده است.

نکته مهم دیگر در توافق آتش بس میان روسیه و آمریکا، تضمین آتش بس در مناطقی است که منطبق با توافق کاهش تنش میان ایران، روسیه و ترکیه است. این هم پوشانی اگرچه نگرانی هایی را درباره نفوذ آمریکا در بخشی از مناطق سوریه به وجود آورده است، اما در عمل شرایط را برای تثبیت آتش بس و سرعت دادن به روند بازگشت آوراگان و پایان بحران در این مناطق فراهم کرده است.

به همین دلیل از جهت انسانی و تامین ثبات سیاسی، توافق آتش بس آمریکا و روسیه می تواند مقوم توافق کاهش مناطق تنش در سوریه باشد.

با این همه ورود آمریکا به فرایند آتش بس در سوریه و تقسیم بخش هایی از سوریه به ویژه قلمرو داعش به دو منطقه نفوذ آمریکا و روسیه یک آسیب جدی است که می تواند شرایط را برای پیشبرد سناریوهای آتی آمریکا فراهم کند.

از این منظر واشنگتن می تواند با جذب و حمایت از معارضان مورد حمایت آمریکا و عربستان در مناطق تحت نفوذ خود، از این عناصر برای دور جدید تقابل سیاسی و حتی امنیتی با دولت سوریه استفاده کند، و مسیر جدیدی را برای تجزیه سوریه باز کند.

یوسف اسماعیلی / جام جم آنلاین